Van alle taalverrijkingen die de voorbije jaren tussen Big Macs en iPhones naar onze kusten zijn verscheept, heeft er één een bijzonder plaatsje in mijn hart veroverd. En nee, dan heb ik het niet over een aanwinst als human resources of mindfulness, hoezeer die ook mijn innerlijke horizon verbreed hebben. Het gaat mij om upgraden, dat met zijn poëtische precisie nu al een waaier aan werkwoorden overbodig gemaakt heeft. Wie van ons heeft niet reikhalzend uitgekeken naar de dag dat Germaanse restanten als uitbreiden, verbeteren en vernieuwen bij het grof vuil gezet konden worden?
Tot zover de ironie. Upgraden is natuurlijk een zinloos anglicisme, pijnlijk bewijs dat het internettijdperk ook in de taal zijn virtuele tentakels verspreidt. Maar er is nog iets anders aan de hand. Zoals alle werkwoorden kunnen we upgraden vervoegen, en zelfs als bijvoeglijk naamwoord gebruiken. Zo kwam mij onlangs (zonder enige psychologische voorbereiding) een lezing onder ogen met als titel, ‘Voer voor filologen: geüpgradede Sanskrit literatuur’. Verbouwereerd liet ik mijn blik over de woorden gaan, maar het was geen hallucinatie van mijn overbelaste taalzintuig: geüpgradede, het stond er echt.
Een lichte wanhoop bekroop mij en zoals altijd in dergelijke hachelijke situaties, zocht ik mijn heil bij de kenners van het genootschap Onze Taal. Zelden ben ik van zo’n koude kermis thuisgekomen. Daar staat namelijk in klare taal, zwart op blauw, dat de verleden tijd van upgraden niet alleen geüpgradede is, maar tevens het voltooid deelwoord geüpgraded en de hij-vorm upgradet. Met andere woorden: wat ik als een tamelijk bizar misbruik van ons Latijnse schrift beschouwde, een perverse aanslag op mijn taalgevoel, is door deskundigen verkozen tot de enige juiste spelling.
Nu begrijp ik wel dat de stam van een werkwoord gewoonlijk uitgebreid wordt met een -t, -d of -de om vervoegingen te vormen. Maar het idee van een schrift is toch dat wij letters schrijven waar wij klanken horen? Dat wij een uitzondering maken voor de vermaledijde dt-regel is tot daaraan toe. Maar het is toch niet de bedoeling dat wij moedwillig hele lettergrepen gaan toevoegen die niemand uitspreekt, puur en alleen omdat de grammatica dit vereist? Anders kunnen we er wat mij betreft ook wel meteen geüpgradedede of geüpgradededede van maken: hoe meer letters hoe meer vreugd.
Om de tere zielen te sparen die nog enig gevoel voor onze taal hebben, wil ik daarom voorstellen om de zorgwekkende opmars van geüpgradede een halt toe te roepen. Laten wij, de volgende keer dat we de (onverklaarbare) aandrang voelen om van ‘geüpgrade Sanskrit literatuur’ te spreken, weigeren met de duivel van de spellingsregels te heulen, en de overvloedige -de achterwege laten. Is het niet genoeg, dat wij jaar in jaar uit met almaar ledere ogen moeten toezien hoe onze taal te grabbel wordt gegooid aan winstbeluste marktaanbidders (nee, geen marketeers), die ongehinderd door enig taalgevoel het ene na het andere wanproduct uit den vreemde importeren?
Taaldacht 
Precies. We schrijven ook niet: hij eett.
Euh, ik denk dat u bedoelt dat de hij-vorm “upgradet” is. Dus zonder “ge” ervoor. Een voltooid deelwoord heeft namelijk geen hij-vorm… 🙂
Afijn, tot zover mijn street credibility als bonafide taalpurist (bedankt voor de correctie!).
Er zijn nog wat puntjes achtergebleven. ^^
Het is heel logisch. Laten we nu alsjeblieft geen uitzonderingen maken.
Ergens heb ik juist liever dat vervoegingen als hij upgradet en zij heeft geüpgraded rond blijven spoken. Vormen zo ontstellend als deze zijn ware schrikbeelden; ze tonen bij uitstek tot wat voor armzalige toestanden deze voortschrijdende leenwoede voert en kunnen bijdragen aan de verloochening van dit en andere leenwoorden.
Tegelijkertijd vrees ik dat de onverschilligheid jegens de eigen taal bij de meeste mensen al te ver is gevorderd.
De oorzaak van dit soort wanstalten valt, mijns inziens, niet te zoeken bij gebruikers van deze woorden (waartoe ik mij, als IT-er, ook reken), maar eerder bij mensen van het soort dat tevens verantwoordelijk is voor die vermaledijde tussen-n. Men heeft ‘to upgrade’ genomen en het met grof geweld (‘kicking and screaming’) aan de Nederlandse grammatica laten conformeren. Met een gedrocht als resultaat.
Ook zet ik mijn twijfels bij het bestaan van zoiets als een ‘leenwoede’. Die term suggereert dat Nederlanders voortdurend op zoek zijn naar woorden uit andere talen om te assimileren. ‘Upgraden’ valt gewoon niet te vertalen met ‘uitbreiden’, ‘verbeteren’ of ‘vernieuwen’, daar het eerder een combinatie van deze drie is. ‘Opwaarderen’ komt waarschijnlijk het dichtst in de buurt, maar dit woord associëer ik eerder met financiële dan functionele (productieve) waarde.
Aangezien ik zelf (deels) als IT-vertaler mijn brood verdien, wil ik hier nog wel even op ingaan. Ik ben het ermee eens dat het probleem ligt bij de arrogantie van onze regelmeesters, die natuurlijke spellingsontwikkelingen zouden moeten volgen en standaardiseren, in plaats van hun eigen voorkeuren aan iedereen op te leggen.
Wat het tweede punt betreft: in veel contexten is het gebruik van ‘upgraden’ inderdaad onvermijdelijk geworden. Aan de andere kant: als vanaf het begin een vertaling als ‘opwaarderen’ of ‘bijwerken’ gekozen was, zou dit woord nu ook de betekenis van ‘upgraden’ hebben. Zie ook het Frans (mettre à jour), Duits (aktualisieren) en Spaans (actualizar), waar bestaande woorden deze betekenis overgenomen hebben.
Leenwoede is een wat aangedikte uitdrukking, dat geef ik toe. Maar in mijn ervaring doen mensen vaak lacherig over oprechte pogingen ontleningen te vermijden. Men is dan weliswaar niet op zoek naar leenwoorden, maar evenmin bereid om leengekte te voorkomen.
Is nog niemand op “opgraderen” gekomen???
officieel bestaat ’t woord niet maar het zal een goede vertaling kunnen zijn, kortom, “degraderen” bestaat toch ook?
Dan zou het hoogstens ‘prograderen’ moeten zijn. Maar er bestaat al een officieel antoniem van ‘degraderen’: namelijk ‘promoveren’.
Ik woon en werk al jaren in Denemarken als IT-specialist. In het Deens, dat ik vloeiend spreek en schrijf, bestaat dit woord feitelijk: “At opgradere”! Als ik mij in het Nederlands wil uitdrukken komt dit woord regelmatig uit mijn mond. Ik zou zeggen per ongeluk, maar eigenlijk vind ik het veel natuurlijker klinken, schrijven en vervoegen; net zoals in het Deens.
Na het lezen van dit artikel zal ik dus in elk geval vasthouden aan de term “opgraderen” in het Nederlands, maar eventueel ook overwegen of niet gewoon “vernieuwen” de lading dekt.
Deze had ik nog niet gehoord. En het bijvoeglijk naamwoord dan, ‘een opgegrade versie’?
@Kasper Nijsen:
In het Deens in elk geval: “En opgraderet version”
In het Nederlands heb ik zoiets nog niet gebruikt, maar dan zou waarschijnlijk proberen met: “Een opgegradeerde versie” of: “Een geopgradeerde versie” à la “Een gedegradeerde medewerker”. Niet helemaal elegant, misschien…
Er is trouwens ook het Deense woord ‘opdatere’ i.p.v. ‘update’. Ook dat woord valt mij natuurlijker in het Nederlands in de vorm ‘opdateren’ dan het Anglicistische ‘updaten’. Daar kom ik nooit op een uitspraak van de ‘u’, waar ik mij goed bij voel…
Ik zat nog te denken aan oprangen (en afrangen).
Zodat u uw oude tweederangs taluw kunt oprangen naar een eersterangs taluw.
Opgraderen kun je ook met software (nog zo’n anglicisme), ik bedoel: programmatuur, doen. En met een rang heeft zoiets weinig te maken, tenzij je versienummer beschouwt als een soort rang.
Het woord ‘taluw’ vind ik heel leuk en ga ik zeker eens uitproberen. Ook in het Deens, misschien: ‘tølve’.
Maar duidt Engels grade zelf ook niet op enerhande rangorde? (Vergelijk bijvoorbeeld first grade en grade A beide ‘eersterangs’.) Al betekende het Latijnse grondwoord uiteraard vooral ‘stap’. Hoe het ook zij, zo nauwsluitend hoeft het van mij niet te zijn. Ik vrees namelijk dat alleen korte woorden kunnen wedijveren met upgraden.
En taluw, daar moet ik nodig weer eens een stuk aan wijden!
Niemand is in staat om zelfs maar enkel zijn of haar ‘moedertaal’/’gemeenschapstaal’/’kerntaal’ perfect, laat staan volledig te beheersen. Als (perfecte) ééntaligheid in feite al onhaalbaar is, doet men er goed en wijs aan meer dan één keer na te denken voor men zich méértalig gaat noemen of vóór men zoude durven beweren 2, 3, 4, 5 … X talen te ‘kennen’.
Taal is fonetiek en ook de (vorm) grammatica van een taal is ten gronde niets anders dan fonetiek. ‘Spelling’ is ten gronde niets anders dan een schriftelijke weergave van de fonetiek van een taal. Het is niet alleen bedroevend maar ronduit beschamend dat het (grammaticaal) ‘standaardwerk’ van de Nederlandse taal ‘Algemene Nederlandse Spraakkunst’ welgeteld 4 (vier) afzonderlijke bladzijtjes besteedt aan de fonetiek van de Nederlandse taal. Ter vergelijking: het grammaticaal standaard werk van de Spaanse taal ‘ la nueva gramática de la lengua española’ (samen 3+1 boekdelen) besteedt in een afzonderlijk boekdeel 500 bladzijden exclusief aan fonetiek en fonologie (van het Spaans), aangevuld met een illustrerend en ondersteunend multimediaal (auditief) complement (DVD). Daarnaast is er ook nog een afzonderlijk boekdeel van +/- 700 bladzijden, ‘ortografía’, exclusief over de Spaanse spelling in al zijn facetten. Het Spaanse taalgebied is mondiaal gezien wel veel groter én gevarieerder dan het taalgebied van het Nederlands, maar dit kan geen argument en zeker geen excuus zijn om een deftige Nederlandse spraakkunst, de naam ‘SPRAAK-KUNST’ (trouwens, op zich een mooie omtaling van het al even mooie Duitse ‘Sprachlehre’) waardig, op poten te zetten. Bovendien bestaat er van de ‘ANS’ geen enkele aparte versie die leesbaar en (didactisch) bruikbaar is voor leerlingen in het secundair onderwijs alsook voor elke doorsnee gebruiker van het Nederlands of voor wie Nederlands als ‘vreemde’ taal wil leren. Van de ‘gramática de la lengua española ‘ is er zowel een ‘beknopte’ ( 943 blz.) als een ‘basis’ versie (voor het lager en het secundair onderwijs) beschikbaar. De ‘ANS’ is sociaal linguïstiek functioneel een lege doos, een dooie mus of, zo U wil, een hoogst zelden gebruikte zondagse ‘buishoed’, voor de ‘geletterde’ (?) elite van Nederland, Vlaanderen, Suriname en enkele benedenwindse Caraïbische eilandjes.
Er is dus ook een wezenlijk verschil tussen enerzijds het ‘vertalen’ van woorden uit een ‘vreemde’ taal (met betekenis equivalente Nederlandse woorden in een betekenende context) en anderzijds het opnemen en het linguïstiek doeltreffend transformeren van ‘vreemde’ leenwoorden in de specifieke grammaticale (= fonetische) structuur van de Nederlandse taal dan wel nieuwe NEDERLANDSE woorden of nieuwe combinaties van woorden (omschrijvingen) creatief te vormen. Dit laatste is niet alleen het meest creatieve maar ook het meest innovatieve, vernieuwende. Dit zou ook het voorrecht én de taak moeten zijn van (goede) ‘vaderlandse’ schrijvers/dichters en van de ‘vaderlandse’ pers/media. Helaas, duizendmaal, miljardmaal helaas…..in het hedendaagse Nederland en Vlaanderen. Concreet: als men de Nederlandse taal geen geweld wil aandoen en er dus respectvol en taalkundig evenwichtig wil mee omgaan dan moeten – zo men die werkwijze verkieze – onversneden uit het Engels geplukte woorden vóór al het andere worden omgezet van hun Engelse fonetische structuur en dus ook hun Engelse spelling naar de fonetische structuur en dus ook naar een op de Nederlandse fonetiek gebaseerde linguïstiek logische en dus ‘correcte’ spelling. Het Engelse ‘upgrade’ wordt dan logischerwijze omgezet in ‘opgreden’, waarbij – zoals in het Engels – het ‘voorzetsel’ ‘op’ in de vervoegde vormen niet gescheiden wordt van de werkwoord ‘stam’ en omdat er bovendien (vooralsnog?) geen uit het Engels (to grade = rangschikken, inschalen..) in het Nederlands geïmporteerd werkwoord ‘greden’ bestaat. Dat wordt dan in (grammaticaal) super correct Nederlands: ik opgreed / hij opgreedt / wij opgreden / ik opgreedde / ik heb geöpgreed. Wat kan daar ‘mis’ aan of mee zijn? Niets, helemaal niets, als U het mij vraagt! Hetzelfde kan even logisch en even gemakkelijk toegepast worden op bv. het Engelse ‘ to download’ dat in super correct Nederlands in ‘downloden’ of zelfs – in nog correcter dan super correct Nederlands – in ‘dauwnloden’ kan veranderen. Voor ‘downloaden’ kan men trouwens eenvoudigweg de perfect betekenis equivalente Nederlandse werkwoorden ‘afladen’, ‘afhalen’ gebruiken… een bestand ‘afhalen’, ‘ophalen’ of gewoon ‘halen’. Als uitgerekend de Engelsen zo creatief met hun taal kunnen omgaan, waarom zouden wij, Nederlanders, Vlamingen, Surinamers dat dan niet kunnen? Of kunnen we het inderdaad niet, willen we het niet, zijn we talig dom, niet cultuur- en dus ook niet identiteitsbewust (genoeg)? Mag ik hier even terzijde zeggen dat de ‘Afrikaners’ dat met hun ‘Afrikaans’ – waarvan, nota bene, de Nederlandse taalunie die verondersteld wordt de Nederlandse taal en haar varianten te promoten schijnbaar nog nooit heeft gehoord – wél kunnen en goed tot uitstekend kunnen.
Tot slot wou ik nog even dit kwijt: elke taal heeft niet alleen haar eigen fonetische structuur en mechanismen maar ook een eigen, zeer specifiek ‘lexicon’. Waar in de ene taal een of zelfs verschillende betekenisinhouden verwoord kunnen worden in één (lang of kort) woord, kan dat in een andere taal gewoon niet en moet men – als men correct en zinvol – wil ‘vertalen’ een beroep doen op omschrijvingen met meerdere afzonderlijke woorden, soms zelfs met korte zinnen. En als het in het Nederlands niet ‘kort kan – wat in het Engels dan dikwijls wél kan – dan zegt/schrijft men het in goed Nederlands ook niet ‘kort’. Bv. “I have upgraded the software” wordt in goed Nederlands zeker niet “ik upgradede de sofware” en liefst ook niet “ik opgreedde de softweir” maar wél “ik heb een nieuwe versie van het programma (geïnstalleerd) / het programma is bijgewerkt in een nieuwe/vernieuwde/aangepaste versie. Dit is weliswaar iets langer dan het kortgerokte Engels maar ook beter, mooier, vloeiender, sierlijker, juister, preciezer, begrijpelijker, communicatiever en bovenal… eenvoudig én goed Nederlands!
Dank u zeer voor het uitgebreide en weldoordachte commentaar, waarop ik voor nu vooral ‘ja en amen’ kan zeggen.
Met de voorgestelde spelling voor ‘upgraden’ (en zelfs ‘downloaden’) ben ik het zeker eens, al ben ik bang dat we hier tegen een bierkaai van taalonverschilligheid en slaafse gehorigheid aan de Engelse ‘wereldtaal’ vechten.
Een heikel punt is wel dat de mooiere Nederlandse oplossing meestal inderdaad langer is, en dat zeker in de IT- en marketingwereld, maar ook daarbuiten, vaak vanuit het Engelse taalgebied karakterlimieten opgedrongen worden die een zin niet zomaar mag overschrijden.
Tot slot: mijn kennis over het Spaans is op het moment juist groeiende, maar nog niet afdoende om uitvoeriger te bespreken. Wel heb ik al gemerkt dat de spelling en uitspraak gevoelsmatig erg natuurlijk overkomen, en tamelijk eenvoudig tot een basaal niveau te beheersen zijn.