Hij was er als een van de eersten, toen de ijstijd eindelijk voorbij was en de Lage Landen veranderden van een grote toendra naar de groene streken die ons zo vertrouwd zijn. De lijsterbes is een ware, winterharde spil in het wild: zijn lover, knoppen, bloemen en vermiljoene bessen zijn een weldaad voor menig voedsel zoekend dier, beslist niet slechts de vogels waar hij naar vernoemd is. En dat is niet zo lang geleden gebeurd. Vroeger heette hij namelijk anders—en beter: kwikboom en everes.

De naam lijsterbes is overigens wat dubbelzinnig. Lijsters en andere vogels happen weliswaar gretig van deze boom, maar dat maakte hen vroeger juist een gemakkelijke prooi voor de mens. Veel van wat wij nu als gevederde vrienden beschouwen belandde toen namelijk gewoon op tafel en in de maag. Uitdrukkingen herinneren ons hieraan. “Ik geloof gaarne, dat Vondels gevleugelde woorden u als gebraden lijsters in den mond zijn gevlogen,” schreef Lodewijk van Deyssel in 1887. De uitgebreide vogeljacht is enkele jaren geleden beschreven door Jan de Rijk in Vogels en mensen in Nederland 1500-1920. 

Leven

Nee, dan kwikboom! Een van oorsprong Westgermaanse—en dus minstens 1500 jaar oude—naam die beperkt voortleeft in vormen als Twents kwekkeboom, kwekweboom en kwekkelboom, Fries kwitsebeam (tevens kwits) en verouderd Engels quickbeam. In Tolkiens verhalenwereld is Quickbeam dan ook de ent die deze bomen genegen is. Het eerste lid is hetzelfde als kwik, kwiek, dat nu ‘levendig’ betekent, maar vroeger ‘levend’. Het is niet duidelijk of de boom zo werd geheten omdat hij zo verkwikkend is voor de dieren om hem heen of omdat zijn levenskracht en snelle groei zo kenmerkend zijn. Laat ons het op beide houden.

Vroeger

Maar veruit de oudste naam van deze zwierige boom is everes of eigenlijk gewoon ever. De verwijzing naar de es is later toegevoegd, omdat beide bomen geveerde, samengestelde bladeren hebben, terwijl de gelijkenis met ever in everzwijn hier toeval is. In Duitsland is de vorm Eberesche tot op heden gangbaar naast Vogelbeere. Vroeger kwamen ook Aberesche en Eberboum voor, en in Rijnland-Palts heeft het oord Ebernhahn, vroeger Evernhan (waarin han ‘haag’), een lijsterbes in zijn wapen. In de Lage Landen vinden we oud spul zoals Twents ievereske, Brabants euveres, evenes, effenes en haveres, Zuidoostvlaams averesch en Westvlaams haveressche. De vormen met aver zijn hier mogelijk het gevolg van verbastering: everes werd averes als ware het een ‘verkeerde es’ in de trant van Aberglaube ‘verkeerd geloof, bijgeloof’. Of anders ware haveres de eerste vervorming, omdat deze boom als haver is voor allerlei dieren.

De voorloper van ever was Oudgermaans *eburaz. En dat had een evenknie in de vorm van Oudkeltisch *eburos, de voorloper van Oudiers ibar ‘taxus’, Middelwels efwr, ewr ‘berenklauw’, Bretons evor ‘vuilboom’ en Gallisch eburos (in de oordnaam Eburodunum). Van het Keltische woord en vandaar ook het Gallische woord is aangenomen dat het oorspronkelijk ‘taxus’ betekende, zoals in het Iers. Steun voor deze opvatting ware het ogenschijnlijk verwante Eburones, de naam van een Keltogermaanse stam waarvan de leider zichzelf vergiftigde met taxus.

De Nederlandse keltoloog Peter Schrijver heeft echter overtuigend betoogd dat ook het Keltische woord oorspronkelijk ‘lijsterbes’ betekende. De verschuiving naar ‘taxus’ en ‘vuilboom’ is te begrijpen in verband met hun rode bessen (al heeft taxus geen echte bessen, maar zaadrokken). Voor ‘berenklauw’ kunnen we denken aan de oppervlakkige overeenkomst van bloemen. Bovendien ziet Schrijver in Latijn ebulus ‘kruidvlier’ een andere evenknie, als ware het een vervorming van *eburus, onder invloed van andere boomnamen, zoals corulus, opulus en pōpulus. Kruidvlier en lijsterbes lijken aardig op elkaar, met hun geveerde, samengestelde blad.

Nog vroeger

Als gemeenschappelijke, Indo-Europese voorloper is uit te gaan van *h₁eb^huros. De *h₁ staat hier voor een keelklank die in de meeste dochtertalen al vroeg was verdwenen. Het aannemen van deze medeklinker is nodig, omdat Indo-Europese woorden in de regel niet met een klinker begonnen, aanvankelijk.

De oorsprong van dit *h₁eb^huros is meteen raadselachtig, want er zijn geen verwante woorden te vinden, dus ook geen grondwoord waarvan het afgeleid zou moeten zijn. Anders gezegd, in geen ander woord is een wortel *h₁eb^h– te vinden. De bekende Oostenrijks-Tsjechische taalkundige Julius Pokorny meende een oplossing te hebben: hij ging uit van een grondvorm *h₁eb^heros die door zogenaamde dissimilatie was ontstaan uit ouder *h₁erb^heros, bij een wortel *h₁erb^h– ‘donkerroodachtig, bruinachtig’. Vergelijk hoe Oudgermaans *fuglaz ‘vogel’ het beste is te duiden als dissimilatie van *fluglaz, een afleiding van *fleuganą ‘vliegen’.

Uw schrijver zou het net iets anders willen stellen: *h₁eb^huros ware per metathese de voortzetting van *h₁erub^hos en dat een verlenging van *h₁erus ‘rood’ met het ooit veel gebruikte achtervoegsel *-b^ho-, dat vaak tot kleurnamen diende. Op dezelfde wijze is *h₂erǵus ‘schitterend wit’ ooit verlengd tot *h₂erǵub^hos (Grieks hárguphos). Los is *h₁erus ‘rood’ niet overgeleverd, maar er zijn genoeg aanwijzingen voor zijn bestaan, zoals onlangs betoogd door de Franse taalkundige Benoît Sagot. Hij noemt onder meer verlengingen en afleidingen, zoals *h₁erusos (Oudindisch áruṣ- ‘wond’, aruṣá- ‘roodachtig, lichtrood, gloeiend met de kleur van vuur’) en *h₁erunos (Oudindisch aruṇá- ‘roodachtig’). Zie noot 1 voor verdere, ook Nederlandse woorden bij deze wortel.

Een wirwar aan evenknieën in het oosten

Zonder metathese overleeft *h₁erub^hos als Litouws jerubė ‘hazelhoen’ en Lets ìerube ‘veldhoen’. De vogels lijken veel op elkaar en beide zijn bekend om hun rossige vlekken. Bovendien is het hazelhoen voor zijn overleving afhankelijk van de lijsterbes. Andere verwante woorden in de Baltische en Slavische talen verwijzen vooral naar deze vogels en/of de lijsterbes. Het gaat hier om afleidingen van verscheidene hoedanigheden van de wortel *h₁er-, met hetzelfde achtervoegsel *-b^ho-.

Van *h₁er-b^ho- en *h₁r-b^ho- komen, al dan niet verder verlengd, Oekraïens ríba ‘lijsterbes’, Sloveens rbíka ‘lijsterbes’, Lets ir̃be ‘veldhoen’ en Litouws ìrbė ‘hazelhoen’ en irbẽnis ‘Gelderse roos’ (met rode bessen zoals de lijsterbes). Van *h₁er-en-b^ho- en *h₁r-en-b^ho-, in dit geval afgeleid van een n-stamverbuiging, komen vormen als Tsjechisch jeřáb ‘lijsterbes’ en gewestelijk Russisch rjab’ ‘hazelhoen’, rjabój ‘gestippeld, bespikkeld’ en rjabíka ‘lijsterbes’. Vergelijk ook *h₁er-b^h-nó-, de voorloper van Oudgermaans *erpaz ‘kastanjekleurig, roodbruin’ en vandaar onder meer Oudnoords jarpr ‘kastanje, roodbruin’ en jarpi ‘hazelhoen’.

De veelvormigheid van de Baltische en Slavische woorden is in het verleden, bijvoorbeeld door de Nederlandse baltoslavicus Rick Derksen, aangevoerd als bewijs dat ze op verschillende tijden en plekken zijn ontleend aan een niet-Indo-Europese taal. Doch eerder kome deze veelvormigheid—behalve door verschillen in klemtoon—doordat *-b^ho- aanvankelijk meer als een partikel dan een achtervoegsel werd gebruikt. Het grondwoord kon van verbuiging wisselen wanneer het zinsverband dat vergde, terwijl *-b^ho- bleef.

Dezelfde soort onregelmatigheid—dat wil zeggen met veranderlijk grondwoord—is te zien in het paar *h₁el-n-b^ho- (Grieks élaphos ‘hert, hinde’) en *h₁l-on-b^ho- (Oudgermaans *lambaz ‘schaap, lam’). Dat zijn evenwel voortzettingen van één enkele Indo-Europese afleiding, wel met een oorspronkelijke betekenis als ‘drijveling’ bij de wortel *h₁el- ‘drijven’. Voorbeelden van uiteenlopende evenknieën zonder *-b^ho- zijn *h₁el-n- (Litouws élnis ‘hert’), *h₁el-en- (Oudkerkslavisch jelenь ‘hert’), *h₁l-on- (Wels lon ‘eland’) en *h₁el-ḱ-on- (Oudhoogduits elho ‘eland’). Zie noot 2 voor verdere opmerkingen.

Vermiljoen is ever

Onder de naam ever is de lijsterbes dus letterlijk de ‘rode’. In de Scandinavische talen is het woord voor deze zwierige boom van dezelfde strekking. Zo is Noors rogn, ouder raun, een afleiding van raud ‘rood’. En raun of een nevenvorm is ooit overgenomen als Noordengels rowan ‘lijsterbes’.

Maar de kleur van lijsterbessen is niet elk rood. Hoewel ze wisselen van tint zijn ze vooral vermiljoen: een rood dat naar oranje neigt. Het is de kleur die men verft op menige torii: de fraaie, open poorten naar gewijde grond in het Japanse volksgeloof shintō. Het zou ons niet misstaan om niet alleen ever en everes opnieuw te gebruiken als naam voor de lijsterbes, maar ook ever als kleurnaam naast vermiljoen. Dat heeft deze doorgewinterde boom wel verdiend. En plant er een paar!