Of: oude woorden die met taal te maken hebben

Voor een kort voorwoord en de mogelijkheid tot opmerken kunt u hier terecht.

bannen (bien, gebannen) ‘ontbieden, gebieden, plechtig afkondigen’

Middelnederlands bannen, Oudnoords banna, Oudengels bannan, Fries banne, Oudsaksisch bannan en Oudhoogduits pannan, bannan (Duits bannen); alle met een betekenis zoals ‘plechtig afkondigen, ontbieden, voor het gerecht dagen, verbannen’

Van Oudgermaans *bannanaⁿ. Verwant aan ban ‘straf, verbanning; betovering’. Buiten het Germaans verwant aan o.a. Latijn fāri ‘verkondigen, voorspellen, spreken’ en fāma ‘faam, roem, gerucht’.

boek (het, mv. boeken) ‘bundel van beschreven of bedrukte bladen’

Oudnederlands buok ‘groot document’, Gotisch bōka ‘letter, geschrift’ (mv. bokos ‘boek, brief’), Oudnoords bók ‘geborduurd kussen, boek’ (mv. bœkr) (Zweeds bok, IJslands bók), Oudengels bōc (mv. bēc ‘boek, boeken’) (Engels book), Oudfries bōk ‘boek’ (Fries boek), Oudsaksisch bōk ‘letter, schrijfplankje’ (mv. bōk ‘boek; boeken’) en Oudhoogduits buoh‘letter, boek’ (mv. buoh ‘boek; boeken’) (Duits Buch (mv. Bücher))

Van Oudgermaans *bōks ‘met bijenwas bestreken schrijfplankje van beukenhout’. Zie ook boekstaf en boekstaven.

boekstaf (de, mv. boekstaven) ‘letter, Latijns schriftteken’

Oudnederlands buocstaf (Middelnederlands boecstave, boecstaef), Oudnoords bókstafr (Zweeds bokstav), Oudengels bōcstæf, Oudsaksisch bōkstaf, Oudhoogduits buohstab; alle ‘Latijns letterteken’

Van Oudgermaans *bōka-stabaz; een samenstelling van boek en staf, staaf. Vergelijk ruinstaf.

boekstaven (boekstaafde, geboekstaafd) ‘op schrift stellen’

Middelnederlands boecstaven ‘spellen; verkondigen’

Afleiding bij boekstaf.

deul (de, mv. deulen) ‘wijze, uitdagende spreker in dienst van de koning’

Oudnoords þulr ‘hofspreker, wijze man’ en Oudengels þyle ‘redenaar, woordvoerder’

Van Oudgermaans *þuliz, van onduidelijke herkomst. Mogelijk een afleiding bij *þulēn ‘verdragen’, en dan verwant aan geduld.

galen (goel, gegalen) ‘zingen, bezweren’

Oudnederlands galan ‘zingen’, Oudnoords gala ‘zingen van toverformules’ (Zweeds gala ‘roepen, kwaaien’), Oudengels galan ‘zingen, roepen’ en Oudhoogduits galan ‘betoveren, bezweren door vogelachtig gezang, incantare’

Van Oudgermaans *galanaⁿ. Afleidingen bij de wortel zijn o.a.  *galōn (in Nederlands nachtegaal, letterlijk ‘nachtzangster’) en galm. Ook verwant is gillen. Zie ook gouwer.

gedde (het, mv. gedden) ‘lied, gedicht’

Oudengels ged, gid, giedd ‘lied, gedicht’

Van Oudgermaans *gadjaⁿ. Van een wortel die ‘voegen, passen’ betekent en ook ten grondslag ligt aan o.a. Middelnederlands gaden ‘overeenkomen, zich verenigen, passen, voegen’ en Nederlands gade ‘echtgenoot, echtgenote’ en weerga ‘gelijke’. Een gedicht maken is dan ook een oefening in het vinden van (onderling) gepaste woorden.

gelpkwede (de, g.mv.) ‘hoonrede, grootspraak’

Oudengels gilpcwide en Oudsaksisch gelpkwidi ‘hoonrede, grootspraak’

Van Oudgermaans *gelpa-kwediz, een samenstelling van *gelpaⁿ ‘schreeuwerigheid, opschepperij’ en *kwediz ‘uitspraak’ (> kwede). Het eerste lid vinden we nog terug in Middelnederlands gelpen ‘schreeuwen, gillen, brullen’, gelpsch ‘schreeuwerig, drukte makend’ en gelpelike ‘op een overmoedige of brutale wijze’.

genan (de, mv. genannen) ‘naamgenoot’

Middelnederlands genanne, Oudnoords nafni, Middelnederduits genanne, Oudhoogduits ginanno; alle ‘naamgenoot’

Van Oudgermaans *ga-namnō; een afleiding bij naam.

gewag (het, g.mv.) ‘melding’

Middelnederlands gewach ‘melding, mededeling’

Afleiding bij gewagen.

gewagen (gewoeg, gewagen) ‘melden’

Middelnederlands gewagen ‘iets vertellen’, Middelnederduits gewagen ‘vermelden’ en Oudhoogduits giwahan ‘herinneren’

Van Oudgermaans *ga-wahanaⁿ. Een afleiding hierbij is gewag; verder verwant aan woem en Duits erwähnen ‘vermelden’. Buiten het Germaans verwant aan o.a. Oudiers foccul‘woord’, Latijn vōx ‘stem, geroep’ en Grieks épos ‘gesproken woord’.

geweurd (het, mv. geweurden) ‘spraak, spreekwijze, woordkeus’

Gotisch gawaurdi ‘gesprek’, Oudnoords -yrði ‘spraak’ (in samenstellingen) en Oudengels gewyrde id.

Van Oudgermaans *gawurdjaⁿ, een afleiding bij woord.

gouwer (het, mv. gouwers, gouweren) ‘bezwering, toverspreuk’

Oudnoords galdr ‘lied, hekserij’, Oudengels gealdor ‘bezwering, toverspreuk’ en Oudhoogduits galtar id.

Afleiding bij de wortel van galen.

hacht (de, mv. hachten) ‘modus, wijze (van spreken of dichten)’

Oudnoords háttr ‘modus, wijze’

Van Oudgermaans *hahtuz. Buiten het Germaans verwant aan Oudiers cucht ‘kleur’.

harmkwede (de, mv. harmkweden) ‘kwetsende uitspraak’

Oudengels hearmcwide, Oudsaksisch harmkwidi en Oudhoogduits harmkwiti; alle ‘kwetsende uitspraak’

Van Oudgermaans harma-kwediz, een zeer oude samenstelling van *harmaz ‘leed, verdriet’ en *kwediz (> kwede).

hoel (het, g.mv.) ‘sluwe spraak’

Oudnoords hól ‘lof, gevlei’ en Oudengels hól ‘ijdele spraak, kwaadsprekerij, laster’

Van Oudgermaans *hōlaⁿ, van dezelfde wortel als o.a. helen ‘verbergen’.

hos (de, mv. hossen) ‘belediging, spot, schimp’

Oudengels husc, Oudsaksisch hosk en Oudhoogduits hosc; alle ‘belediging, spot, schimp’

Van Oudgermaans *huskaz. Nauw verwant aan Fries hosk ‘veracht, miskend’.

hoswoord (het, mv. hoswoorden) ‘beledigend woord, beledigende spraak’

Oudengels huscword en Oudsaksisch hoskword

Van Oudgermaans *huskawurdaⁿ. Samenstelling van *huskaz (> hos) en *wurdaⁿ (> woord).

jien (jag, gejien) ‘verklaren, uitspreken, bekennen’

Middelnederlands gien ‘bekennen, verklaren’, Oudnoords já ‘instemmen’, Oudfries jā ‘bekennen’, Oudsaksisch gehan ‘articuleren, uitspreken’, Oudhoogduits jehan ‘zeggen, spreken, toegeven’

Van Oudgermaans *jehanaⁿ. Een afleiding hierbij is biecht (< *bi-jehtiz). Verwant buiten het Germaans is in elk geval Middelwels ieith ‘taal’, en wellicht Latijn iocus ‘grap, scherts’. De vervoeging van jien is dus dezelfde als die van zien.

kommel (het, mv. kommels) ‘herkenningsteken’

Oudnoords kumbl ‘merk, teken, kenteken’, Oudengels cumbol ‘teken, beeld, kenteken’, Oudsaksisch kumbal ‘teken’ en Oudhoogduits kumbal (in kumbalboro ‘standaarddrager’)

Van Oudgermaans *kumbalaⁿ. Verdere herkomst ongewis.

kwede (de, mv. kweden) ‘spreuk, uitspraak, gezegde’

Oudnoords kviðr ‘spreuk, spraak’, Oudengels cwide ‘zin, spreuk’, Oudsaksisch kwidi ‘woord’ en Oudhoogduits kwiti ‘zin, spreuk’

Van Oudgermaans *kwediz, een afleiding bij de wortel van kweden. Zie ook gelpkwede en harmkwede.

kweden (kwad, gekweden) ‘zeggen’

Gotisch qiþan ‘zeggen’, Oudnoords kveða id., Oudengels cweðan id., Oudfries kwetha id., Oudsaksisch kwethan id., Oudhoogduits kwedan id.

Van Oudgermaans *kweþanaⁿ. Verwant is Middelnederlands kwedden ‘groeten; aanvallen’. Zie ook kwede en kwis.

kwis (de, mv. kwissen) ‘mondelinge overeenkomst’

Gotisch gaqiss ‘overeenkomst, regeling’ en Oudengels cwis ‘spreuk, bijeenkomst’

Van Oudgermaans *kwessiz, een afleiding van de wortel van kweden.

lezen (las, gelezen) ‘verzamelen, schiften; kennisnemen van schriftelijke tekst’

Gotisch lisan ‘verzamelen’, Oudnoords lesa id. (Zweeds läsa), Oudengels lesan id. (Engels dialect lease), Oudfries lesa id. (Fries leze), Oudsaksisch lesan ‘verzamelen, lezen’ (Middelnederduits lesen), Oudhoogduits lesan, lesen id. (Duits lesen)

Van Oudgermaans *lesanaⁿ ‘verzamelen’.Op het West-Germaanse vasteland ontstond bij uitbreiding de betekenis ‘verzamelen van lettertekens’ en zo ‘lezen’.

lied (het, mv. liederen) ‘gezongen gedicht, lofzang’

Middelnederlands liet, Gotisch liuþ (in awiliuþ ‘dankbetuiging’), Oudnoords ljóð (Noors ljod), Oudengels léoþ, Oudsaksisch lioth en Oudhoogduits liod (Duits Lied); alle ‘lied, lofzang’

Van Oudgermaans *leuþaⁿ. Verwant aan lieden.

lieden (liedde, gelied) ‘zingen, lofzingen, verzen maken’

Gotisch liuþōn ‘lofzingen’, Oudnoords ljóða ‘zingen, verzen maken’, Oudengels léoðian ‘zingen, luiden’, Oudhoogduits liudōn id.

Van Oudgermaans *leuþōjanaⁿ. Verwant aan lied.

liem (de, mv. liemen) ‘geluid, stemgeluid’

Gotisch hliuma ‘gehoor’ en Oudnoords hljómr ‘geluid, wijs, stem’

Van Oudgermaans *hleumō, *hleumaz; verwant aan luisteren.

madel, maal (het, mv. madelen, malen) ‘plechtige spraak; rechtshandeling’

Middelnederlands mael ‘rechtshandeling, -zitting’, Gotisch maþl ‘vergadering, marktplaats’, Oudnoords mál ‘spraak, geding, zaak’, Oudengels mæðel ‘vergadering, bespreking, spraak’, Oudsaksisch mahal, mathal ‘gerechtplaats, vergadering’, Oudhoogduits mahal ‘gerechtplaats’

Van Oudgermaans *maþlaⁿ, *mahlaⁿ. Het woord is daarnaast te vinden in o.a. Nederlands gemaal en Middelnederlands maelstat, maelstede ‘gerechtplaats; vergadering’. Zie ook mellen.

mellen (melde, gemeld) ‘plechtig spreken; huwen, trouwen’

Middelnederlands mellen ‘huwen, trouwen’, Gotisch maþljan ‘spreken’, Oudnoords mæla id., Oudengels mæðlan id., Oudfries mēlia id., Oudsaksisch mahalian id. en Oudhoogduits mahalan ‘tot een overeenkomst komen’

Van Oudgermaans *maþljanaⁿ, *mahljanaⁿ, een afleiding bij madel, maal.

naam (de, mv. namen) ‘woord ter aanduiding van een zekere persoon of zaak’

Oudnederlands namo, Gotisch namo, Oudnoords nafn (Zweeds namn, Deens navn), Oudengels nama, noma (Engels name), Oudfries nama (Fries namme), Oudsaksisch namo(Middelnederduits name) en Oudhoogduits namo (Duits Name); alle ‘naam’

Van Oudgermaans *namō. Buiten het Germaans verwant aan o.a. Oudiers ainm, Latijn nōmen en Grieks ónoma. Zie ook noemen, nennen en genan.

nennen (nende, genend) ‘noemen, een naam geven’

Middelnederlands nennen, Gotisch namnjan, Oudnoords nefna, nemna (Zweeds nämna), Oudengels nemn(i)an, Oudfries namna, nemna, nanna, nenna (Fries neame), Oudsaksisch nemnian en Oudhoogduits nemnen, nemmen, nennen (Duits nennen)

Van Oudgermaans *namnjanaⁿ; een afleiding bij naam.

noemen (noemde, genoemd) ‘een naam geven; vermelden’

Middelnederlands noemen, Oudfries nōmia, Middelnederduits nomen, Middelhoogduits benüemen

Van Oudgermaans *nōmijanaⁿ; van dezelfde wortel als naam.

rarde (de, mv. rarden) ‘taal, spraak’

Gotisch razda ‘taal, spraak’, Oudnoords rödd ‘stem’ en Oudhoogduits rarta in fogalrarta ‘vogelzang als voorteken’

Van Oudgermaans *razdō. Daarnaast de variant *rezdō, vanwaar Oudengels reord ‘spraak, tong, taal, stem’.

rede (de, g.mv.) ‘denkvermogen; het spreken’

Oudnederlands retha ‘gesproken woorden, spraak’ (Middelnederlands rede(ne) ‘denkvermogen; redenering, spraak, vertelling; reden, oorzaak’), Gotisch raþjō ‘getal, telling, verslag, verklaring’, Oudfries rethe ‘spraak, woord, verslag’, Oudsaksisch rethia ‘verslag’ en Oudhoogduits reda ‘spraak, verslag’

Van Oudgermaans *raþjō, *raþjō. Buiten het Germaans verwant aan Latijn ratiō ‘mening, overweging, opvatting, berekening’. Zie ook reden.

reden (reedde, gereed) ‘praten, spreken’

Middelnederlands reden ‘spreken’, Gotisch garaþjan ‘tellen’, Oudfries birethia ‘praten’, Oudsaksisch rethion id. en Oudhoogduits ohd. rediōn, redōn id. (Duits reden)

Van Oudgermaans *raþjanaⁿ. Zie ook rede, resse en ressen.

resse (de, mv. ressen) ‘verslag’

In oorsprong hetzelfde woord als rede, maar met een eigen vorm- en betekenisontwikkeling.

ressen (reste, gerest) ‘overwegen, vertellen’

In oorsprong hetzelfde woord als reden, maar met een eigen vorm- en betekenisontwikkeling.

rijm (het, mv. rijmen) ‘gelijkheid van klank; reeks, getal’

Middelnederlands rime ‘versregel; gedicht; dichtmaat’, Oudnoords rím ‘berekening, kalender’, Oudengels rīm ‘getal’ (Middelengels rime, ryme ‘metrum’, later ‘rijmregel’), Oudfries rīm ‘vertelling op rijm’ (Fries rym ‘rijm’), Oudsaksisch rīm ‘groot aantal’ (Middelnederduits rīm ‘aantal; versregel, gedicht’) en Oudhoogduits rīm ‘getal, reeks, volgorde’ (Middelhoogduits rīm ‘rijm, rijmregel, gedicht’)

Van Oudgermaans *rīmaⁿ ‘reeks, getal’. Het woord is door het Oudfrans ontleend en kreeg daar de betekenisverandering naar ‘versregel’ e.d., waarop  dit ook gebeurde in het noorden.

roeden (roedde, geroed) ‘spreken’

Gotisch rōdjan, Oudnoords ræða ‘spreken’ en Oudfries rēda id.

Van Oudgermaans *rōdjanaⁿ. Verwant aan raad.

roef (het, mv. roeven) ‘getal’

Oudnoords róf in stafróf ‘alfabet’, Oudengels róf in secgróf ‘schare mannen’ en Oudhoogduits ruoba ‘getal, som’ (vrouwelijk woord)

Van Oudgermaans *rōfaⁿ.

ruinstaf (de, mv. ruinstaven) ‘Germaans schriftteken’

Oudnoords rúnastafr, Oudengels rúnstæf en Oudhoogduits rūnstab; alle ‘Germaans letterteken, rune’

Van Oudgermaans *rūna-stabaz; een samenstelling van *rūnō ‘fluistering; geheim beraad; geheim; Germaans schriftteken’ (> ruin) en *stabaz (> staf, staaf). Vergelijk boekstaf.

schop¹ (de, mv. schopen) ‘dichter bij de West-Germanen’

Oudengels scop ‘dichter’ en Oudsaksisch skop ‘dichter’ (in skoplīko ‘dichterlijk’)

Van Oudgermaans *skupaz. Verwant aan schop².

schop² (het, mv. schopen) ‘spot, spottend verhaal’

Middelnederlands schop ‘scherts, gekheid; scherts ten koste van iemand, spot; smaad, hoon’, Oudnoords skop ‘gescheld, geschimp’ en Oudhoogduits scopf ‘verhaal, anekdote, spot’

Van Oudgermaans *skupaⁿ. Verwant aan schop¹.

schoud (het, mv. schouden) ‘dichter bij de Noord-Germanen’

Oudnoords skáld

Van Oudgermaans *skaldaⁿ. Vermoedelijk verwant aan schelden. Vergelijk hoe schop¹ naast schop² staat.

schrijven (schreef, geschreven) ‘letters neerzetten, een tekst vastleggen’

Oudnederlands skrīvan, Oudnoords skrífa (Zweeds skrive), Oudengels scrīfan (Engels shrive), Oudfries skrīva (Fries skriuwe), Oudsaksisch skrivan en Oudhoogduits scrīban (Duits schreiben)

Van Oudgermaans *skrībanaⁿ. Wordt vaak gezien als een zeer vroege ontlening aan Latijn scrībere, maar is er in betekenis mogelijk enkel door beïnvloed.

spel (het, mv. spellen) ‘verkondiging, vertelling’

Oudnederlands spel ‘vertellingen’ (Middelnederlands spel ‘spraak, spreuk’, in o.a. dincspel ‘rechtsgebied’ (in Drenthe)), Gotisch spill ‘mythe, vertelling’, Oudnoords spjall ‘spreuk’, Oudengels spell ‘verhaal, vertelling’, Oudsaksisch spel id. en Oudhoogduits spel id.

Van Oudgermaans *spellaⁿ. We vinden het woord ook terug in Engels gospel ‘evangelie’ (< Oudengel gōd-spell ‘goed verhaal’). Buiten het Germaans waarschijnlijk verwant aan o.a. Grieks apeilḗ ‘bedreiging, grootspraak’. Verband met spel ‘bezigheid als ontspanning’ is ongewis. Zie ook spellen.

spellen (spelde, gespeld) ‘de letters van een woord benoemen; een verhaal vertellen’

Middelnederlands spellen ‘verklaren, uitleggen; betekenen, voorbeduiden’, G0tisch spillon ‘het gospel verkondigen, vertellen’, Oudnoords spjalla ‘praten’, Oudengels spellian‘praten, verkondigen’, Middelnederduits spellen ‘praten’, Middelhoogduits spellen ‘vertellen, praten’

Van Oudgermaans *spellōjanaⁿ, een afleiding bij spel. Een uitbreiding hierbij is voorspellen.

spraak (de, mv. spraken) ‘spreekvermogen, spreekwijze’

Oudnederlands sprāka, Oudsaksisch sprāka, Oudhoogduits sprāhha (Duits Sprache), Oudfries sprēke (Fries spraak, sprake), Oudengels sprǽc; alle ‘spraak, gesprek, rede, aanklacht e.d.’

Van Oudgermaans *sprēkō. Van dezelfde wortel als spreken en spreuk.

spreken (sprak, gesproken) ‘praten’

Oudnederlands sprekan, Oudsaksisch sprekan, Oudhoogduits sprehhan, spehhan (Duits sprechen), Oudengels sprecan, specan (Engels speak), Oudfries spreka (Fries sprekke); alle ‘praten’

Van Oudgermaans *sprekanaⁿ. Verdere herkomst onwis. Buiten het Germaans mogelijk verwant aan Wels ffraeth ‘welbespraakt’. Van dezelfde wortel als spraak en spreuk.

spreuk (de, mv. spreuken) ‘zinrijk gezegde’

Middelnederlands sproke ‘wat iemand zegt; gezegde; verhaal, vertelling, gedicht’ en Middelhoogduits spruche ‘vertelling, verhaal’ (Duits Spruch)

Van Oudgermaans *sprukiz. Van dezelfde wortel als spreken en spraak.

sprookje (het, mv. sprookjes) ‘soort vertelling’

In oorsprong hetzelfde woord als spreuk, maar met een eigen vorm- en betekenisontwikkeling, en met verkleiningsachtervoegsel.

stem (de, mv. stemmen) ‘zang- of spraakgeluid’

Oudnederlands stimma, stemma, Gotisch stibna, Oudengels stefn, stemn (Engels verouderd steven), Oudfries stifne, stemme (Fries stim), Oudsaksisch stemn(i)a(Middelnederduits stemne) en Oudhoogduits stimma, stimna (Duits Stimme); alle ‘stem’

Van Oudgermaans *stemnō, *stebnō. Buiten het Germaans mogelijk verwant aan Grieks stóma ‘mond’.

taal (de, mv. talen) ‘bestel van spraakklanken’

Middelnederlands tale, tael, Oudsaksisch tala (Middelnederduits tal, tale), Oudhoogduits zala (Duits Zahl), Oudfries tale, tele (Fries taal ontleend aan het Nederlands), Oudengels talu (Engels tale), Oudnoords tala (Deens, Noors tale); alle oorspronkelijk ‘spraak, vertelling, verhaal, gesprek, gerechtelijke (uit)spraak e.d.’

Van Oudgermaans *talō, *talōn. Van dezelfde wortel als tal, getal, aantal, tellen en vertellen.

woem (de, mv. woemen) ‘stem, stemgeluid’

Oudnoords ómr ‘geluid, stem’ en Oudengels wóm ‘geluid, lawaai’

Van Oudgermaans *wōmaz. Verwant aan gewagen en misschien aan Middelnederlands woepelen ‘roepen, schreeuwen’.

verhaal (het, mv. verhalen) ‘vertelling’

Afleiding bij verhalen.

verhalen (verhaalde, verhaald) ‘vertellen’

Middelnederlands verhalen ‘nazeggen’

Afleiding bij halen. Het verhalen is letterlijk het ‘herhalen, terughalen van woorden’. Zie ook verhaal.

vertellen (vertelde, verteld) ‘mondeling mededelen, verhalen’

Middelnederlands vertellen ‘opsommen, verhalen’

Afleiding bij Middelnederlands tellen, dat vroeger ook ‘zeggen, verkondigen’ betekende. Van dezelfde wortel als taal, tal, getal en aantal.

vertelling (de, mv. vertellingen) ‘verhaal’

Afleiding bij vertellen.

vitte (de, mv. vitten) ‘deel van een weefsel; deel van een gedicht, gedicht’

Oudnoords fit ‘zwemvlies’, Oudengels fitt ‘lied, gedicht’, Oudsaksisch fittea ‘deel (van een gedicht)’, Oudhoogduits fizza ‘inslag, streng van garen’

Van Oudgermaans *fitjō. Mogelijk verwant aan voet.

wezend (de, mv. wezenden) ‘luchtpijp, trachea’

Oudengels wǽsend, wásend ‘luchtpijp’, Oudfries wāsande, wāsende id. en Oudhoogduits weisant, weisunt id.

Van Oudgermaans *waisundiz. Van een wortel die ‘vloeien, stromen’ betekent.

woord (het, mv. woorden) ‘taaluiting’

Oudnederlands wort, Gotisch waurd, Oudnoords orðr (Noors ord), Oudengels word (Engels word), Oudfries werd, word (Fries wurd), Oudsaksisch word (Middelnederduits wort) en Oudhoogduits wort (Duits Wort); alle oorspronkelijk ‘gesproken uiting’

Van Oudgermaans *wurdaⁿ. Buiten het Germaans verwant aan o.a. Latijn verbum ‘woord’ en wellicht Grieks eírein ‘spreken’. Zie ook geweurd, hoswoord, woordwijs enzandwoord.

woordwijs ‘wijs in woorden, geleerd’

Oudnoords orðvíss ‘wijs in woorden’, Oudengels wordwís id., Oudsaksisch wordwīs id. en Middelhoogduits wordwis id.

Van Oudgermaans *wurda-wīsaz. Een zeer oude samenstelling van *wurdaⁿ (> woord) en *wīsaz (> wijs).

zage (de, mv. zagen) ‘roemrucht verhaal’

Middelnederlands sage ‘wat iemand zegt; gerucht, faam; verhaal, vertelling, (rechts)uitspraak’, Oudnoords saga ‘verhaal, vertelling’, Oudengels sagu ‘spreuk, verhaal, vertelling’, Oudfries sege id., Middelnederduits sage id. en Oudhoogduits saga ‘vertelling, bericht’

Van Oudgermaans *sagō, *sagōn, een afleiding bij de wortel van zeggen.

zandwoord (het, mv. zandwoorden) ‘waar woord’

Oudnoords mv. sannyrði ‘ware woorden’, Oudengels sóðword ‘waar woord’ en Oudsaksisch sothword id.

Van Oudgermaans *sanþ-wurdaⁿ, een zeer oude samenstelling van *sanþ- ‘waar, waarachtig’ en *wurdaⁿ (> woord). Het eerste lid heeft niets te maken met zand ‘steenstof’.

zang (de, mv. zangen) ‘het zingen; zangkunst; lied, gedicht’

Oudnederlands sang, Gotisch saggws, Oudnoords, söngr (Zweeds sång), Oudengels song (Engels song), Oudfries song (Fries sang), Oudsaksisch sang (Middelnederduits sank) en Oudhoogduits sanc (Duits Sang); alle ‘gezang, lied’

Van Oudgermaans *sangwaz. Van dezelfde wortel als zingen.

zeggen (zei, gezegd) ‘spreken’

Oudnoords segja (Zweeds säga), Oudengels secgan (Engels say), Oudfries sedza (Fries sizze), Oudsaksisch seggian (Middelnederduits seggen) en Oudhoogduits seggen; alle ‘spreken’

Van Oudgermaans *sagjanaⁿ. Mogelijk is het een oorzakelijk werkwoord bij zien. Dan betekende zeggen oorspronkelijk ‘doen zien’. Zie ook zage. Buiten het Germaans verwant aan o.a. Oudiers sechid ‘zeggen’.

zemmen (zemde, gezemd) ‘voegen, schikken, componeren’

Gotisch samjan ‘trachten te behagen’ en Oudnoords semja ‘schikken, vormen, componeren’

Van Oudgermaans *samjanaⁿ. Verwant aan samen, sommige en verzamelen.

zingen (zong, gezongen) ‘muziek maken met de stem’

Oudnederlands singan, Gotisch siggwan, Oudnoords syngva (Zweeds sjunga), Oudengels singan (Engels sing), Oudfries sionga, siunga (Fries sjonge), Oudsaksisch singan (Middelnederduits singen) en Oudhoogduits singan (Duits singen); alle ‘zingen’

Van Oudgermaans *singwanaⁿ. Van dezelfde wortel als zang. Buiten het Germaans wellicht verwant aan Grieks omphḗ ‘godenstem, profetie’.