Hauwer in de hoormaand
Aan namen voor de maanden is in de volkstaal van de Lage Landen geen gebrek geweest en december is misschien wel het meest gezegend, met onder meer hardmaand, heilmaand, hoormaand, windmaand, wintermaand en wolfmaand. Sommige daarvan hebben ook naar andere maanden verwezen en over het algemeen zijn ze doorzichtig en meteen te begrijpen, geen stokoude samenstellingen met onbekende woorden die door de eeuwen heen zo verbasterd zijn dat we enkel kunnen gissen naar hun betekenis en herkomst. Hier is alleen hoormaand het raadsel.
Amer
Zeer tevreden aanschouwde ik mijn vuur in de open herfstlucht. De haard was in dit geval de stronk van een omgezaagde dode berk in de tuin. In uitgraven had ik geen zin gehad. Opbranden zou het! Het vatte niet gemakkelijk vlam, want de wind was straf en ik spotte met brandbare vloeistoffen, maar mijn geduld werd uiteindelijk beloond met de hete gloed van één grote amer, om te spreken met een oud woord voor gloeiende houtskool en hete as – goed mogelijk een van de laatste Germaanse overblijfselen van een bijzondere, lang verloren vervoeging.
Hemel boven de Steppe
“En het is hoe dan ook duidelijk dat de vroegste proto-Turken een hemelgod hadden, dat zijn gelijkenis met de Indo-Europese hemelgod zeer opvallend is, en dat over het algemeen de aard van Indo-Europese godsdienstigheid nader tot die van de proto-Turken staat dan tot de godsdienst van enig ander volk in het Nabije Oosten of aan de Middellandse Zee.”
Mircea Eliade, de bekende godsdienstgeschiedkundige, maakte deze belangwekkende opmerking in een voetnoot van zijn onmisbare werk Patterns in Comparative Religion. In het onderhavige hoofdstuk toont hij met ettelijke voorbeelden hoe de hemelgod als opperwezen een van de wijdst verbreide en oudste voorstellingen onder volkeren wereldwijd is. Bij onze voorouders de Indo-Europeanen in het westen van de Grote Steppe heette hij *Di̯ḗus ‘Hemel’ en *Di̯ḗus ph2tḗr ‘Vader Hemel’, bij de oorspronkelijke Turken en Mongolen, verder naar het oosten, was zijn naam *Tengri ‘Hemel’.
Het god
God is voor velen een woord dat onlosmakelijk verbonden is met het christendom, maar het stamt uit de voorchristelijke, Germaanse wereld, toen het nog de vorm *gudą had. Tijdens de kerstening was het een van meerdere mogelijkheden die geestelijken hadden ter vertaling van Grieks theós. Van alle was het kennelijk het minst beladen met ongewenste heidense voorstellingen en opmerkelijk genoeg was het eerst een onzijdig woord. Zo wekt het bij terugblik gemakkelijk de indruk van een Germaanse tegenhanger van Latijn numen ‘het goddelijke’ en Japans kami ‘iets ontzagwekkends, goddelijks’.
Es ten hemel
Van een afstand zijn ze vaak niet bijster opvallend, maar kijk onder essen omhoog op een mooie lentedag en je ziet hun frisse geveerde bladeren tegen het licht afgetekend. Hoe kwalijk is het dan dat juist deze vertrouwde inheemse bomen sinds enkele jaren worden geteisterd door een genadeloze schimmel, met de akelige essentaksterfte als gevolg. We hoeven niet te wijzen op hun nut voor andere schepsels om met het ongeluk van essen begaan te zijn –hun innerlijke waarde is reden genoeg– maar het is nu meer dan ooit goed om na te gaan wat zij voor onze voorouders hebben betekend en waarom ze heten hoe ze heten.
Merels en andere lijsters
“Maar luider, met opener keel en gorgelend galmen hieven de merels nu ook hun uchtendzang aan.”
Stijn Streuvels, Minnehandel (1903)
Het gaat wat minder met de merel. Zo ruim aanwezig als ze gewoonlijk zijn, bij de laatste vogeltelling waren hun aantallen opvallend laag, waarschijnlijk omdat een besmettelijke ziekte haar tol eist. Het vertrouwde beeld van deze geelgebekte zwarte vlerken zou wel eens wat minder vertrouwd kunnen worden. Net als vroeger overigens, want merels hielden zich tot enkele eeuwen geleden vooral tot de bossen, ter mijding van mensen en minne van bomen.
De hemelse stam der Anzen
Het zijn de Anzen die volgens het oude Germaanse volksgeloof als godengeslacht en hoeders van de kosmische orde over Middenaarde heersen. In vroegere tijden, toen de verering van Woedan nog niet haar vlucht had genomen, werden zij beschouwd als de afgezanten en telgen van Tuw de Vader, die gehuld is in de diepblauwe mantel van het onmetelijke uitspansel. Van zulke aanzienlijke wezens verdient de naam, die vooral bekend is in zijn Oudnoordse vorm æsir, nu eens alle aandacht. En dat mag de nodige vruchten afwerpen.
Een Germaanse winter
Also available in English.
Van alle takken aan de Indo-Europese taalboom beschikt de Germaanse als enige over een geheel eigen woord voor het koude jaargetijde. Waar de anderen een vorm van het oude *ǵhei-m- hebben, zoals Grieks kheîma ‘winter, winterweer, storm’, Oudiers gaim ‘winter’ en Oudindisch himá- ‘vorst, sneeuw, winter’ (ook in Himālaya), gebruiken de Germaanse talen allemaal een vorm van winter. Wat is hier aan de hand? Waar komt het vandaan? Hier volgt een frisse, nieuwe blik op een eigenaardig woord.
Cruptorix
Het zijn spannende dagen in 28 na Christus, wanneer de Friezen enkele Romeinse belastinginners aan het kruis nagelen, naar verluidt om onredelijke eisen. Ze belegeren daarna het plaatselijke castellum en lokken uiteindelijk negenhonderd rijkstroepen, waaronder Germaanse dienstplichtigen, tot hun bloedige einde in het woud van Baduhenna. De Romeinse geschiedschrijver Tacitus, van wie wij het verhaal hebben, voegt eraan toe dat nog eens vierhonderd rijkstroepen de hoeve van ene Cruptorix bereiken en daar uit angst voor verraad de hand aan elkaar slaan. Van Cruptorix zegt Tacitus verder alleen dat deze ooit soldaat voor de Romeinen was geweest. Een beschouwing van zijn naam onthult echter meer: niet zozeer over hemzelf als wel over de Friezen van toen, een verrassende bevestiging van iets dat we lang over hen hebben aangenomen.
Het krieken van onze taal
De taalgoden zijn ons gunstig gezind, want het gloednieuwe boek The Dawn of Dutch van de vooraanstaande taalkundige Michiel de Vaan is door de uitgever kostenloos beschikbaar gemaakt voor uw harde schijf en leesgenoegen.
De ontwikkeling van het Nederlands uit het Oudgermaans kent vele eigenaardigheden, mede door de Fries(achtig)e taal die oorspronkelijk aan de kust werd gesproken, naast de spraak van de Franken in de zuiderbinnenlanden. Met dit boek is de nodige orde op zaken gesteld en een mooi overzicht gegeven van alle Nederlandse klankontwikkelingen tot het jaar 1200.
Er is veel om op te kauwen en taalkundige kennis is vereist, maar lees het vooral.
Hoe Keltisch waren de Friezen?
In 58 na Christus reizen de twee Friese vorsten Verritus en Malorix af naar Rome om te praten over de rijksgronden die ze net bezuiden de Rijn hebben ingenomen. Al warend door de eeuwige stad belanden ze in het Theater van Pompeius en merken ze op dat er buitenlanders op voorname plekken zitten. Dat, zo wordt hun uitgelegd, zijn afgevaardigden van volkeren die hun moed en vriendschap aan Rome hebben bewezen. Daarop zeggen Verritus en Malorix dat er boven de Germanen geen sterveling uitmunt in wapens en trouw, en ze nemen ertussen plaats. Het wordt goed opgevat en de heren krijgen Romeins burgerrecht, maar keizer Nero laat evengoed de Friezen van de betwiste gronden vertrekken.
Zo schrijft Tacitus in zijn Annales. De vorsten vallen op, niet zozeer door hun houding naar Rome, als wel door hun namen. Ze lijken immers Gallisch en het kan aangeven dat de Friezen eerst Keltisch waren of iets tussen Germanen en Kelten in. Een andere aanwijzing is dat de Frīsii voor onze jaartelling hun eigen pottenstijl hadden en pas later aansloten bij die van hun oosterburen, de Chauci. “Er is dus enige reden om aan te nemen dat de Friezen oorspronkelijk een niet-Germaans volk waren dat pas in de Romeinse tijd Germaanse cultuur opnam.” Aldus J.B. Rives in zijn uitgave van Tacitus’ Germania.
Namengalm
Wij zijn onze noemkunst verloren. Waar onze Germaanse voorouders tweeduizend jaar geleden een schat aan namen in de hoge taal van het heldendicht wrochten hebben wij het maar te doen met de nagalmen ervan, die we langzaam vervangen met allerlei oppiksels van elders. Er zit geen leven meer in onze namen, voor zover ze van ons zijn, en we moeten in werken naslaan wat hun betekenis is, voor zover die bekend of zeker is.
In het verleden had ik de gedachte onze Germaanse namen nieuw leven in te blazen door mensen van de nodige lijsten en gereedschappen te voorzien. Het bleek niet vergeefs. Er komen sindsdien iedere dag tal van mensen naar Taaldacht om te struinen en er mogelijk, hopelijk, een naam voor hun kind te kiezen. Het is mij nog immer een verademing vergeleken bij de top zoveel van namen in Nederland die ieder jaar wordt uitgegeven.
Zonne
Ontzagwekkend als de verschijning mag zijn, de zon lijkt pas vrij laat als een goddelijke geest te zijn beschouwd in de menselijke geschiedenis, en dan vooral in Eurazië en Egypte. Vaak ging het om een bescheiden rol, maar in menig geval werd hiermee de oorspronkelijke oppergod, Vader Hemel, naar de achtergrond verdrongen. Bekende voorbeelden zijn Ra, die door sommige farao’s als hoogste god werd beschouwd, en Amaterasu, de Japanse zonnegodin die tot op de dag van vandaag als stammoeder van de keizerlijke familie wordt vereerd. Hoewel de zon ook bij Indo-Europese volkeren dikwijls als bezield werd gezien, moeten de oorspronkelijke Indo-Europeanen er anders naar hebben gekeken. Voor hun was de zon, hoewel van godsdienstig belang, eerder een ding dan een oergeest.
Regen
De Hemel (Dyáus), het geweldige uitspansel, is een van de oudste godheden van de Indo-Europeanen. De Hemel is de Vader en, met de Aarde, de oorsprong van alles. Alle goden, Zon, Maan, Wind, Regen, Bliksem, Dageraad, en de rest, zijn kinderen van de Hemel. Dyáus omhult de Aarde en bevrucht haar met zijn zaad, dat wil zeggen, met regen.
Zo beschreef de Franse geleerde Alain Daniélou de oude Indiase voorstelling van de Hoge God boven alles en iedereen. De Indiërs noemden hem voluit Dyáus pitā, de Grieken Zeús patēr en de Romeinen Jūpiter. Alle drie zijn voortzettingen van de oudere vorm *Diēus ph2tēr, oftewel ‘Vader Hemel’, zoals zijn naam luidde bij hun (en onze) Indo-Europese voorouders. Waarschijnlijk leefden deze mensen oorspronkelijk duizenden jaren geleden als ruitervolk op het westereinde van de Steppe.
Appels vallen
Er is een hoop wetenschappelijke vooruitgang geboekt met de buitengewoon scherpe waarneming dat appels vallen. Of beter gezegd: met het besef dat ze altijd recht omlaag vallen. Eind zeventiende eeuw vroeg de Engelse geleerde Isaac Newton zich namelijk af waarom ze niet evengoed zus of zo vielen. Wat was nu eigenlijk de aard van deze regelmatige ‘zwaartekracht’? Hij werkte daarop de nodige wetten uit en werd daarmee de grondlegger van de klassieke mechanica. Een sappig aanhangsel van dit verhaal is evenwel dat het vallen der appels mogelijk besloten ligt in het woord appel zelf.
Trouwe viervoeter
Also available in English.
Lang geleden, in een burcht in middeleeuws Frankrijk, leefde er een edel stel met hun pasgeboren zoon. Op een dag moesten zij kort op pad en lieten zij hem thuis achter onder de hoede van hun hond Guinefort. Toen de vrouwe terugkeerde was de schrik groot: de wieg was omgevallen en Guinefort besmeurd met bloed rond zijn bek. Op haar gillen kwam de heer binnengerend. De hond had hun kindje verslonden! De man trok zijn zwaard in razernij en hieuw in op Guinefort tot zijn laatste jank en adem. Maar het was daarna dat zij hun kleine zoon aantroffen, slapend en wel achter de wieg, en verderop een dode slang, verscheurd door Guinefort de beschermer.
Met groot berouw van deze daad begroeven ze hem in de waterput onder een grote hoop stenen en plantten ze daarnaast bomen ter nagedachtenis. Het duurde niet lang eer er mensen uit de omgeving het graf kwamen opzoeken en Guinefort als heilige zagen, hopend op wonderen.
Dit daverende dier
Also available in English.
Aan paarden hebben wij onze taal te danken. Niet dat er ooit ergens in een weide een wijze hengst of merrie het woord schonk aan stomme tweevoeters. Wel dat het Indo-Europees –de voorloper van het Nederlands en de meeste andere Europese talen– zich zo wijd kon verbreiden omdat diens oorspronkelijke sprekers waarschijnlijk krijgshaftige, bekwame ruiters waren. Deze woonden aanvankelijk als veehoeders op het westereinde van de Steppe, waar zij wel als eerste mensen ooit op de ruggen van rossen waren geklommen, zo’n zesduizend jaar geleden.
Een mol komt op
De mol delft en verrijst waar het hem blieft, met zijn grote voorpoten. Hij is zich van geen kwaad bewust terwijl hij grasvelden ondermijnt en verminkt met gangen en hopen. Hij zal toch ergens moeten wonen en overtollige aarde ruilen voor frisse lucht? Het is me er eentje, en zijn naam ook. Hoezo heet hij eigenlijk mol?
Tijdeman
Er zijn van die namen die me lang dwarszitten. Niet vanwege de klank, maar omdat de gangbare duiding me niet kan overtuigen en ik het nalaat met een betere op de proppen te komen. Eén zo’n dwarse naam is Tijmen. Tot overmaat van ramp ken ik meerdere Tijmens om me hieraan te herinneren. Er bestaat in elk geval geen twijfel over dat Tijmen een samentrekking is van Tijdeman, een naam die alleen nog maar als achternaam voorkomt en zelf een samenstelling is met Tijde. Maar wat heeft Tijde te betekenen?
Finn
In de Oudengelse overlevering wordt verhaald van de Friese koning Finn, die meer dan anderhalf duizend jaar geleden ergens in de Friese landen zijn burcht heeft. Hij is gehuwd met Hildeburh, zuster van de Deense vorst Hnæf, die haar op een dag komt opzoeken met een gevolg van zo’n zestig man. Er breekt, kennelijk door oud zeer, een gevecht uit waarin zowel Hnæf als Finns zoon en de meeste van de Friezen worden gedood. Finn weet de boel te sussen en de Denen, nu onder het bevel van Hengest, hebben geen keuze behalve te blijven voor de winter. In de lente vertrekken ze, maar Hengest zint op wraak: ze keren terug en doden Finn en wat hij nog aan mannen had.
Dit is slechts een geringe samenvatting, maar er is zo veel te vragen over de volle toedracht en achtergrond van dit ooit beroemde gebeuren dat de Engelse schrijver en professor J.R.R. Tolkien er een heel boek mee kon vullen. In dit stuk zal ik echter kijken naar de naam Finn.
"A theorist about language may approach his native tongue, as it were from outside, regarding its genius as a thing that has no claim on him and advocating wholesale alterations of its idiom and spelling in the interests of commercial convenience or scientific accuracy. That is one thing. A great poet, who has 'loved, and been well nurtured in, his mother tongue', may also make great alterations in it, but his changes of the language are made in the spirit of the language itself: he works from within. The language which suffers, has also inspired the changes. That is a different thing - as different as the works of Shakespeare are from Basic English. It is the difference between alteration from within and alteration from without: between organic and the surgical."
"It has been always with me: the sensibility to linguistic pattern which affects me emotionally like colour or music; and the passionate love of growing things; and the deep response to legends (...) that have what I would call the North-western temper and temperature."
"In this respect our human consciousness is something like a man who should try, by turning round, to see the back of his head in a mirror. For the impulses to record and to remember can only come into it along with the very change that begins to obscure perception of what is most worth remembering."
"De magie van het woord en de kracht van het beeld zijn samen met de emoties van klanken de oudste vormen van magie. De kleur van woorden, het gevoel dat daarachter zit, dat vind ik mooi. De zeggingskracht van beelden vind je terug in de oeroude symbolen. Woorden en beelden roepen gevoelens op en kunnen drijfveren worden."
