Een oude taalgrens
Net als de volken die hen spreken kunnen de talen van onze wereld onopvallend van elkaar gescheiden zijn, dwars door het landschap als het gevolg van vele staatkundige spelingen van het lot, maar ook op nadrukkelijke, grootse wijze: door hoge bergen, brede wateren, wijde moeren en venen, en vooral vroeger ook uitgestrekte wouden vol wilde struikrovers en boze geesten, zoals het duistere Merkwede uit de Germaanse oudheid.
In het groene zuidoosten van Friesland is het al eeuwen een bescheiden stroom die enige afstand vrij keurig het Fries van het Nedersaksisch scheidt. Zijn naam laat dit ook mooi zien, want aan de ene kant heet hij de Tsjonger en aan de andere kant de Kuunder. Het ligt misschien niet voor de hand, maar eigenlijk is het één en dezelfde naam, stammend uit een tijd toen deze twee zustertalen nog niet vertakt waren uit het Oudgermaans en de stroom dus nog helemaal geen taalgrens was.
Ot
Na de Tweede Wereldoorlog, toen de ooit zo geliefde verhalen van Scheepstra en Ligthart over de speelmaatjes Ot en Sien het mikpunt van spot werden, raakte de naam Ot jammerlijk uit de gratie. Maar zoals dat vaker gaat met “ouderwetse” namen werd hij jaren later, in dit geval rond de eeuwwisseling, weer opgepikt door ouders die enig onderscheid voor hun kind zochten. Waarlijk weg is hij echter nooit geweest, versteend als hij is in de achternamen Otten en Ottens, eigenlijk ‘(zoon) van Ot’, terwijl de oudere vorm Otto al die tijd volop in trek is gebleven. En hoewel hij doorgaans wordt gezien als een wat gemangelde koosvorm van oudere, samengestelde Germaanse namen, gaat het hier waarschijnlijk om een geheel eigen naam – en woord! Dat wil zeggen, het betekent daadwerkelijk iets om een Ot te zijn.
Grommel
Wee de sterveling die overvallen wordt door onweer: een ontzagwekkende vertoning van mateloos hemelgeweld, een oerkracht gehuld in de mooiste wolken, druisend met druppen, beklonken met de klappen van het felste licht. Naar de volksverhalen van onze voorouders zijn deze donder & bliksem geboren uit de hamerslagen van een razende en krachtige god – zelf zonder omhaal ook Donder geheten. Doch algemeen als donder is, in delen van Groningen en Drenthe is een ander woord in gebruik, te weten grommel.
Verlossing
Het was een mooie ochtend toen ik mijn voordeur achter mij dichtdeed en op mijn gemak met het kettingslot van mijn fiets begon te klungelen. Ik had meer dan genoeg tijd om mijn bestemming te bereiken. Toch voelde ik plots enige haast, want in mijn ooghoek zag ik twee jongemannen aan komen lopen – beide keurig gekleed en met net kapsel. Bij elk hing een tas om de schouder. Mormonen! In een praatje had ik geen zin en ik probeerde sneller mijn slot eraf te krijgen, zodat ik mij uit de wielen kon maken. Maar het lukte niet en ik werd aangesproken.
De zeker niet Spaanse aak
De Spaanse aak, waarde boom die hij is, heeft zijn naam niet mee. Hoewel zijn gevleugelde vruchten bij vlagen best een eind kunnen dwarrelen is hij niet uit Spanje komen overwaaien. Integendeel, de Spaanse aak is eigen aan de Lage Landen en is –in tegenstelling tot de gewone esdoorn– hier zelfs de enige inheemse esdoorn. Zijn andere benaming, veldesdoorn, is omslachtig en dus nauwelijks beter. En ook esdoorn zelf is een jong, weinig zwierig samenvoegsel van twee andere namen. Een oude bekende als deze verdient de heugenis van drie oude, Germaanse namen, die nog voortleven als Duits Ahorn en Maßholder en Deens navr.
De stapels die reuzen wrochten
Gestaag was de regen, steil de wandeling, in dit koele woudland vol beken en vallen en ranke sparren. Er klonk een spel van ruisend water en kwelende vogels die zich bezigden in de vroege lente. En toch leek het stil, zij het door vrede of voorbode. Na een uur of wat kwamen we uit bij een opener oord, mijn makker en ik. Een mist hing daar dik over de mossige rotsenbodem en het pad leidde verder opwaarts langs struiken en berken en ander jong loof. Al na enige stappen vonden we hetgeen we voor gekomen waren. De eerste stapel van geweldige stenen doemde op door de sluier. Hadden we een zonderling gezang gehoord, zacht en helder als uit een ander rijk, het had ons niet verbaasd. Maar het bleef stil en ik vroeg me af wat het volk hier in vroegere eeuwen over deze stapels dacht en had gehoord. En waarom men besloten had hen Käste te noemen.
Skanomodu
Op een gulden munt uit ongeveer 600 na Christus is in fraaie Germaanse ruinstaven het woord skanomodu te lezen. Over de betekenis zijn de meeste geleerden het wel eens en algemeen wordt aangenomen dat het hier om een Friese eigennaam gaat, waarmee het ook gelijk een van de oudste sporen van de Friese taal ware. Het is om deze reden dat onder andere de studievereniging van de opleiding Friese Taal en Cultuur aan de Rijksuniversiteit Groningen ernaar vernoemd is. Maar met het gevaar dit vriendelijke volk te grieven: met enig recht mogen we twijfelen aan de duiding van de naam en ons afvragen of hij ook echt Fries is.
Daam
Een daam is iedere hoedanigheid die de wereld voor een ervarende mens kan aannemen door een samenspel van beelden, klanken, geuren, smaken, gevoel, kennis, overtuigingen, herinneringen, verwachtingen, voorkeuren en gezelschap. Hij kan van tijd tot tijd en van ziel tot ziel verschillen en is vergelijkbaar met een sfeer of stemming, maar wordt des te inniger ervaren. Hoewel een daam niet hetzelfde is als een cultuur is hij wel cultuurgebonden, in de zin dat het ervaren van een beduidend andere cultuur vanzelf leidt tot het ervaren van een of meer andere damen.
Bottijd
Het is ieder voorjaar weer een groots en uitbundig schouwspel in de nog koele buitenlucht. Overal aan de stengels van bomen en andere gewassen ontvouwen en ontwikkelen zich op wonderlijke wijze bloemen en bladeren en ook nieuwe stengels, tot heel het land weer fris in groene schik is. En al deze pracht vindt haar oorsprong in die kleine, bescheiden knoppen – de beginselen van groei, van ontstaan en bestaan in het licht van deze oude Middelgaard.
Men pleegt ieder zulk bol buideltje ook wel een bot te noemen, of met een vergeten vorm van verkleining een bottel, zoals nog in rozenbottel. En dit bot is een waar kleinood, want met recht is te zeggen dat het hoort bij een zeer oude groep woorden die ook alles te maken hebben met het leven in de zuiverste zin, waaronder (ik) ben en Engels to be en body en ook Grieks phúsis ‘oorsprong, natuur’.
In de brand
Gim, hörfir, búði, dusill, feykir, bál, brísingr – het zijn slechts enkele van de tientallen dichterlijke woorden voor ‘vuur’ en ‘brand’ waar een IJslandse skald in de Middeleeuwen over kon beschikken. Sommige waren toen al stokoud, kostbaar als edelstenen en al die eeuwen bewaard voor een welgeweven lied. Andere waren vermoedelijk nog niet zo lang voordien bedacht door dichters om in hun rijm te slagen. Zeldzaam onder deze vuurnamen is nertill, en bijzonder, want hetzelfde woord bestaat –of bestond– mogelijk ook in een enkele Nederlandse streektaal.
Gelijk een boom
Al hun kracht en pracht ten spijt, er is iets droefs aan het stille, gedragen bestaan van bomen. Ze hebben alles maar te harden, van rot en dorheid tot storm en strengheid, en zijn ten slotte weerloos als de bijlen komen bijten en de zagen komen rijten. De meesten met een kroon van bladeren zijn gedoemd die ieder jaar te verliezen, zij het waardig in weelde van kleuren. Hoe roerig het ook achter hun basten mag zijn, waar hun sappen vloeien, ze lijken maar lijdzaam te leven. Bomen treuren, is met enig recht te zeggen, en een treurend mens is als een boom gestemd.
Maf
Geloof het of niet, maar het zo gemeenzame maf behoort tot die ongelukkige rij woorden waar wortelkundigen weinig over te zeggen hebben. Het komt pas vanaf de vroege zeventiende eeuw op schrift voor en eerst in de betekenis ‘slap, flauw, krachteloos, suf’. Het is vandaar dat maffen ‘slapen’ is afgeleid, net zoals slap en slapen bij elkaar horen. Het werd vroeger ook zelfstandig gebruikt, voor sullen en dwazen, zoals in de uitdrukking iemand voor een/de maf houden. Uit lichte wanhoop –of misschien juist met overgroot vertrouwen– is wel voorgelegd dat maf een nevenvorm ware van muf, en anders een vermenging van laf met moe of mat. Een blik op de streektalen, aan beide zijden van de Noordzee, maakt dat weinig aannemelijk. Eerder is het van een geheel eigen stamboom.
Takken
Al is het een van de grovere grepen uit onze grote woordenschat, takkewijf spreekt toch wel tot de verbeelding. Ik stel mij zo voor: een kraakstemmig, krom bosvrouwtje dat heel de dag hout sprokkelt en al porrende met takken nieuwsgierige kinderen van haar gammele, mosbedekte huisje verjaagt en dan zuchtend en steunend de stenen paadjes weer hemelt met haar heksenbezem.
Wijf is al een weinig gunstige benaming, hoewel het ooit het gewone woord voor ‘vrouw’ was, maar het toevoegen van takke- maakt het des te vinniger. Het is ook te vinden in bijvoorbeeld takkemens en takkeweer en aldus zo goed als een voorvoegsel, vergelijkbaar met pokke- en grover spul. Van Dale stelt dat het een verbastering is van Frans attaque ‘aanval, beroerte’, maar dat valt te betwijfelen.
Lummelen bij de haard
Van de vele volksverhalen die de Noren rijk zijn gaan enkele van de bekendsten over een jonge knul genaamd Askeladden – av det han støtt satt og grov og raket i asken ‘omdat hij almaar zat te wroeten en rakelen in de as’. Er wordt van hem maar weinig verwacht, in tegenstelling tot zijn oudere broers Per en Pål, die beide op hun eigen wijze zeer bekwaam zijn. Maar als het erop aankomt blijkt juist hij de vernuftigste en moedigste te zijn en weet hij onder meer trollen te verslaan en de hand van de koningsdochter te winnen. Ook de Denen en Zweden kennen hem vanouds en verhalen zoals de zijne waren tevens bekend in de rest van de Germaanse wereld en daarbuiten.
Engels boy & Nederlands bui
Also available in English.
Er is in de Lage Landen geen ziel die niet bekend is met het Engelse woord boy ‘jongen’. Maar de meeste mensen zullen niet weten dat het vanouds ook bestond op het vasteland en bewaard is gebleven in onder meer het Gronings en het Fries. Daar is het dus niet ontleend aan het Engels, let u wel, maar meegekregen van de gemeenschappelijke, voorouderlijke taal: het Oudgermaans.
In het Gronings komt het voor in de vormen bòi, bui en buie. Het Fries kent boai, boi en boie, verkleind ook boaike en boike, en bovendien met verscherping poai, poaike en poike – die laatste drie niet alleen voor jongens maar ook kleine kinderen in het algemeen en zelfs veulens. Wat is de achtergrond van dit woord? En hoe verhoudt het zich tot Zweeds pojke ‘jongen’? Een lezer legde mij laatst deze vragen voor en ik doe graag een poging om het uit te zoeken.
Feng kold
Hoewel de wortelkundige graag van ieder woord de herkomst achterhaalt, kan het toch wel heel mooi zijn als er meer dan één mogelijkheid is en het raadsel nooit echt ontrafeld kan worden. Het woord behoudt dan een voller vermogen en is daarmee rijker van betekenis, met alle dichterlijke deugd van dien. Een mooi voorbeeld hiervan is Drents feng, dat wel te begrijpen is als ‘fel’ en ‘scherp’ en ook ‘doordringend’. Licht en ogen bijvoorbeeld kunnen feng zijn, de bek van een snoek is het zeker. En als land en lijf door vorst gebonden worden is het feng kold.
Saai
De klanken van woorden passen vaak goed bij hun betekenis. Of dat lijkt zo, want de geest kan de twee uiteraard maar moeilijk los van elkaar bedenken en ze hebben vandaar vanzelf invloed op elkaar. Dat is ook de reden waarom liefde zo vaak tot ‘mooiste woord’ wordt uitgeroepen, hoewel het –laten we wel wezen– niet bijzonder welluidend is. Maar in saai hebben klank en betekenis toch wel een goed huwelijk. Dat komt vast ook doordat het zo gemakkelijk gerekt kan worden om de verveling en Langeweile nog eens goed te benadrukken: saaaaaai… Is het dan zoals dat heet een klankschilderend woord? Nee, waarschijnlijk niet. Maar de herkomst die de woordenboeken voorstellen is ook niet overtuigend.
Brabant en andere banten
Also available in English.
In Brabant en andere, minder bekende streeknamen van de Lage Landen en daarbuiten stuiten we op het zonderlinge woord bant, meervoud banten. We kunnen uit de naslagwerken vernemen dat dit zoveel als ‘landstreek, gouw’ betekent, maar daar blijft het meestal bij. De verdere herkomst is, zoals men pleegt te zeggen, duister. Maar het kon wel eens met vee te maken hebben…
Lytse Brintasage
Er was eens een boer in Friesland en zijn naam was Brint, zoon van Bronger. Kloek en hardwerkend was hij, maar de winters waren bitter en zijn leven bescheiden. Brint kreeg een zoon en noemde hem Brint, en deze was net als zijn vader, maar had meer geluk en vergaarde grote weelde in zijn leven. Zo goed ging het hem af dat iedereen in de wijde omtrek het huis der Brinta kende. Hun telgen wonnen invloed en land, maar vielen in scherp geschil met de mannen van het huis Jorna, over het recht op enkele lappen grond.
Laat u niet goken
Weinig dieren zijn zo doortrapt als de koekoek. De vrouwtjes, vaak met hulp van de mannetjes, leggen ongezien hun eieren in de nesten van andere (soorten) vogels. Hun jongen komen eerder uit het ei dan die van de ‘pleegouders’ en ze groeien ook nog eens sneller. Vervolgens eisen ze de meeste aandacht om zich goed vol te laten stoppen. De meeste koekoeksjongen volgen bovendien de aangeboren neiging om de echte eieren of jongen uit het nest te werken. Het is allemaal zeer listig en gemeen en het is dan ook geen toeval dat de oudere naam van de koekoek, gook, verwant is aan woorden voor verberging en bedrog.
"A theorist about language may approach his native tongue, as it were from outside, regarding its genius as a thing that has no claim on him and advocating wholesale alterations of its idiom and spelling in the interests of commercial convenience or scientific accuracy. That is one thing. A great poet, who has 'loved, and been well nurtured in, his mother tongue', may also make great alterations in it, but his changes of the language are made in the spirit of the language itself: he works from within. The language which suffers, has also inspired the changes. That is a different thing - as different as the works of Shakespeare are from Basic English. It is the difference between alteration from within and alteration from without: between organic and the surgical."
"It has been always with me: the sensibility to linguistic pattern which affects me emotionally like colour or music; and the passionate love of growing things; and the deep response to legends (...) that have what I would call the North-western temper and temperature."
"In this respect our human consciousness is something like a man who should try, by turning round, to see the back of his head in a mirror. For the impulses to record and to remember can only come into it along with the very change that begins to obscure perception of what is most worth remembering."
"De magie van het woord en de kracht van het beeld zijn samen met de emoties van klanken de oudste vormen van magie. De kleur van woorden, het gevoel dat daarachter zit, dat vind ik mooi. De zeggingskracht van beelden vind je terug in de oeroude symbolen. Woorden en beelden roepen gevoelens op en kunnen drijfveren worden."
