Het blijkt niet goed voor mijn gemoed om enkele dagen thuis te zitten en grieperig mijn toevlucht te nemen tot Amerikaanse soaps.

“I’m literally dying to see you” kermt soapblondine I in de hoorn van haar jaren 90-telefoon. Bij dit zorgwekkende bericht verwacht ik dat soapblondine II meteen ophangt om het ziekenhuis te bellen. In plaats daarvan kraamt ze uit, “So am I, honey”, wat mij bepaald niet geruststelt. Vervolgens nemen de twee stervende blondines integraal hun liefdesleven door voor de kijker die de afgelopen acht afleveringen gemist heeft.

Wellicht vindt u het wel erg flauw om een uitdrukking als ‘dying to see you’ letterlijk op te vatten. Daar zou ik het mee eens zijn, ware het niet dat de dame in kwestie zelf aangeeft dat we haar woorden letterlijk moeten nemen. Of zou ik een zesde taalzintuig moeten hebben om te begrijpen dat ‘letterlijk’ hier een licht afwijkende betekenis heeft, te weten: ‘figuurlijk’?

Over de werdegang van ‘literally/letterlijk’ kan een boekenkast vol geschreven worden. Feit is dat het woord, zowel in het Engels als in het Nederlands, steeds meer gebruikt wordt als betekenisloze opvulling. Vooral bij spreekwoorden levert dit soms bedenkelijke resultaten op. Zo las ik dat bij twee toekomstige geliefden de vonken letterlijk oversloegen. En wat te denken van de kersverse vader die letterlijk in de zevende hemel belandde bij het zien van zijn zoontje?

Nu zijn er mensen die hier geen enkele moeite mee hebben: dit nieuwe gebruik van ‘letterlijk’ opent nieuwe deuren voor taalgebruikers – en wie zijn wij om hen terug te fluiten? Toch zouden we ons kunnen afvragen welke mogelijkheden deze ontwikkeling dan oplevert. Een uitdrukking als ‘in de zevende hemel zijn’ is toch al tamelijk ver strekkend? Is het echt nodig daar nog een overtreffende trap van te hebben?

Nee, in mijn ogen is dit gebruik van ‘letterlijk’ niet zozeer een toe te juichen taalontwikkeling, als wel een symptoom van een wijdverbreide neiging tot overdrijven, vanuit de illusie dat we moeten schreeuwen om gehoord te worden. Komen we voor een plotselinge verrassing te staan, dan is het niet genoeg dat we ons een hoedje schrikken, nee, we schrikken ons letterlijk een hoedje – wat dat ook moge betekenen.

Dan zijn er ook nog die de opmars van ‘letterlijk’ verdedigen, door te stellen dat zij de uitdrukking is van een postmoderne onzekerheid over onszelf en onze taal. Zelf krijg ik meer de indruk dat een aantal taal- en letterkundigen lijdt aan een afwijking waardoor bij iedere ontwikkeling dezelfde term naar boven komt. Het is als een oude gokkast: gooi er een kwartje in en de hele machine gaat draaien, totdat driemaal het symbool voor postmodernisme verschijnt. Deze droevige situatie is natuurlijk geen reden om ons neer te leggen bij een onwenselijke taalverandering.

Het misbruik van ‘letterlijk’ leidt tot een vervaging, een inflatie van de betekenis van het bijwoord: eens was het een precieze uitdrukking voor het memorabele moment wanneer de letterlijke en figuurlijke  betekenis samenvallen. Laten we het daarom op waarde schatten en terugsnoeien tot deze oorspronkelijke betekenis. Doen we dit niet, dan voorzie ik dat we langzaam maar zeker steeds meer gaan klinken als oververhitte Amerikaanse soapactrices. En geloof mij: daar zit niemand op te wachten.