De Engelsman J. A. Russell schreef in 1939 een bijzonder lezenswaardige en geenszins gedateerde verhandeling over de Nederlandse dichtkunst, getiteld Dutch Poetry and English. Voor iemand die onze letteren met liefde en aandacht beziet, een zeldzaamheid onder Britse critici, maakt hij wel een aantal verbluffend verwoestend opmerkingen over het Nederlands. Op de eerste pagina is het meteen raak:

Dutch is definitely a literature of fluctuating inspirations and minor realizations, in no sense greater than the language (about the uncouthness and terrors of which people on this side of the North Sea seem to be altogether of one mind).

De Nederlandse literatuur kenmerkt zich bovenal door onbestendige inspiratie en beperkte prestaties. Zij stijgt nauwelijke uit boven een taal die ons, aan de overzijde van de Noord-Zee, voorkomt als een onbeschaafde, afschrikwekkende gruwel.

Een dergelijk vernietigend oordeel lijkt de opmaat tot een meedogenloze aanval op onze dichters – maar schijn bedriegt. Russell blijkt een uitstekend criticus, die oog heeft voor zowel de krachten als de zwakheden van dichters van Vondel tot Kloos.

Zijn soms ontnuchterend scherpe oordeel over schrijvers als Vondel en Hooft berust niet op rancune, maar op verheven opvattingen over het belang en de potentie van de dichtkunst – opvattingen ontleend aan de rijke traditie van de Britse literatuur. Zo wordt de flikkerende ster van Vondel overschaduwd door de schittering van zonnen als Shakespeare en Milton, en vallen voorzichtige Nederlandse Romantici in het niet tegen de achtergrond van reuzen als Wordsworth en Shelley. Dutch Poetry and the English is een meedogenloze maar eerlijke en scherpe kritiek van de Nederlandse literatuur tegen het licht van Britse schrijvers.

Russell durft vragen te stellen die, zeker nu de meeste Nedelandse literatuurliefhebbers het Engels machtig zijn, ook voor ons relevant zijn: waarom zouden we Vondels betrekkelijk tamme Lucifer verkiezen als de genadeloze duivel van Miltons Paradise Lost ons verlokt? Of Gorters Mei lezen als we kunnen drinken van de verhevener extase die Shelley uitgiet in Prometheus Unbound? Dit zijn geen gemakkelijke vragen voor wie onze taal en literatuur liefheeft, maar ze dienen wel gesteld te worden – al is het maar om te voorkomen dat we door een al te nauwe, nationalistische blik onze dichters begraven onder valse lof.

Gelukkig eindigt Russell zijn studie op een hoopvolle noot. Als ondertitel gaf hij zijn boek A Study in the Romantic Revival mee: de oudere Nederlandse dichtkunst beschouwt hij als een weinig bevredigend voorspel voor de opkomst van de Tachtigers eind negentiende eeuw – die voor het eerst in ons land een even doorleefde als krachtige snaar aansloegen. Gorter, Verwey en Kloos, die de schrijver persoonlijk kende, prijst hij uitvoerig, ook al putten ze hun inspiratie nadrukkelijk uit de diepe bron van de Engelse Romantiek (in dit licht is het wel betreurenswaardig dat Russell geen ruimte heeft voor latere dichters als Roland Holst, Marsman en Slauerhoff):

The ‘Nieuwe-Gids-Beweging’ took over the traditions best fitted to inspire a new national Muse, and thus added a wealth of passionate thinking about life, about nature, about love, and about beauty.

De Nieuwe-Gids-Beweging nam die tradities over die het meest geschikt waren voor het scheppen van een nieuwe nationale Muse. Zij gaf ons een rijkdom aan bevlogen gedachten over het leven, over de natuur, over liefde, en over schoonheid.