Hertenvlees—vroeg en vaak gegeten—verdrijft de koorts. Dat was de raad die Jacob van Maerlant zijn middeleeuwse lezers te bieden had in Der naturen bloeme. Deze Brugse geleerde bezat tevens enige kennis van woorden, dus wellicht had hij ons ook kunnen vertellen waar koorts nu eigenlijk vandaan komt. Voor zover bekend was hij de eerste die het te schrift stelde, ruim zeven eeuwen geleden, waarna het nog lange tijd alleen in het Nederlands en westelijk Nederduits bestond. Later is het door het Fries overgenomen, maar elders lijkt het nooit in gebruik te zijn geweest.

Hitte

In het Middelnederlands was de spelling van het woord meestal corts, coorts of curts. Het werd aanvankelijk als mannelijk beschouwd, maar later en nu nog steeds als vrouwelijk. Over de herkomst hebben de woordenboeken weinig te zeggen gehad. Onder de aanname dat het reeds in het Oudgermaans bestond is geopperd dat het stamme van dezelfde oudere, Indo-Europese wortel *ǵu̯erH-, *ǵu̯r̥H- als Oudindisch jvara- ‘smart, koorts’ en jūrṇí- ‘vlam, gloed’. Het valt echter te betwijfelen of zo’n wortel ooit bestaan heeft. We weten immers dat de Oudindische r in veel gevallen een veranderde uitspraak van een oudere l was en er bestonden in die taal dan ook woorden als jválati ‘branden’. Dat wijst op een andere wortel, in dit geval een waarop bijvoorbeeld ook Nederlands kool teruggaat, maar niet koorts.

Klapperende tanden

In 2010, wanneer het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands reeds is uitgebracht, wijdt de bekende taalkundige Michiel de Vaan er een uitgebreid stuk aan. Hij wijst erop dat koorts doorgaans met klappertanden gepaard gaat en dat koorts overeenkomt met de groep van Oudzweeds krýsta ‘klappertanden, knarsetanden’ en Gotisch kriustan ‘knarsetanden’ en krusts ‘het knarsetanden’. Een nadere beschouwing van het zinsverband van de Gotische woorden (in een bijbelvertaling) make het aannemelijk dat die ook beter als ‘klappertanden’ te begrijpen zijn.

Vormelijk wijkt koorts nog wel wat van die woorden af. Daarom is het goed om te weten dat in het Nederlands een r tussen een aanvankelijk korte klinker en een t, d, s of n van plaats kan zijn verwisseld met diezelfde klinker, mits de lettergreep gesloten was. Daarom heeft onze taal bijvoorbeeld borst en derde terwijl het Duits oorspronkelijker Brust en Dritte heeft. Dat betekent dat koorts in beginsel evengoed op *krots of *kruts terug zou kunnen gaan. Die ts wijkt dan nog wel af van Gotisch kriustan e.d., maar De Vaan stelt voor dat die is omgedraaid uit ouder st onder invloed van andere woorden, zoals een evenknie van Gotisch gakroton ‘te pletter vallen’. Dezelfde ontwikkeling ziet De Vaan voor enkele woorden in het Duitse Rijnland: krutscheln, krutzen en grutschen, allen met de betekenis ‘knarsen’ e.d.

Enige bezwaren

Er is echter genoeg reden om te twijfelen aan deze voorstelling. Ten eerste is het de vraag of Oudzweeds krýsta naast ‘knarsetanden’ ook werkelijk ‘klappertanden’ betekende. De Vaan gebruikt daarvoor weliswaar de derde uitgave van Hellquists Svensk etymologisk ordbok, maar de eerste uitgave noemt alleen ‘knarsetanden’ en ‘krassen’ en het omvangrijke Ordbok över Svenska Språket noemt ‘klappertanden’ evenmin, bij zowel het Oudzweeds als het latere Zweeds. Ten tweede zullen Gotisch kriustan en krusts toch echt onderscheidenlijk ‘knarsetanden’ en ‘het knarsetanden’ hebben betekend, aangezien ze gebruikt werden ter vertaling van Grieks trízō ‘knarsetanden, piepen, morren’ en brugmós ‘het knarsetanden’ in de oorspronkelijke bijbeltekst. Dan is de afstand tot het begrip ‘koorts’ alsnog vrij groot.

Bovendien zijn Rijnlands krutscheln, krutzen en grutschen—net als onder meer krotzen ‘knorren’ en krotzeln ‘krassen, krabben’ overigens—wel eerder nevenvormen van kratschen, krätschen, gratschen ‘kraken, piepen, knarsen’. En die horen op hun beurt bij algemeen Duits kratzen ‘krassen’. Vergelijk voor de vormen met u en o tevens gewestelijk Noors krota ‘figuren uitsnijden’ en Westvlaams krotten ‘schuren, wrijven’. En vanwege de sterke gevoelswaarde van dergelijke benamingen voor ‘knarsen’ e.d. heeft het Rijnlands zoals verwacht nog een veelvoud van andere afwijkende vormen: karschen, kirtschen, kirzen, knarschen, knatschen enz. Er is bij al deze woorden geen sprake van klappertanden, dus verband met koorts wordt des te minder aannemelijk.

Werkwoordelijk

Waar zou de oorsprong van koorts dan wel kunnen liggen? Een aanwijzing ligt in het opmerkelijke gegeven dat er vrijwel even vroeg een werkwoord koortsen (in oude spelling cortsen, coortsen, curtsen) naast is overgeleverd, in de kennelijke betekenis ‘koorts hebben’. Het is opmerkelijk omdat zulks niet het geval was bij de andere woorden voor koorts (coude, fever, rede, ridde en tsage). Er is daarom bij voorbaat reden te denken dat het zelfstandige naamwoord van het werkwoord is afgeleid en niet andersom. Dat kan ook verklaren waarom het geslacht van koorts wisselde: het waren eigenlijk twee verschillende gelegenheidsafleidingen van het werkwoord.

Als evenknie van koortsen valt dus niet te denken aan de reeds genoemde woorden voor ‘knarsen’ e.d. Toevallig zijn er in hetzelfde Duitse Rijnland nog enkele andere belangwekkende, namelijk krutschen ‘ineengedoken zitten, sukkelen’ en krotschen, krötchen ‘kruipen; moeizaam voortgaan, door ouderdom of ziekte’. Verder naar het noorden in Westfalen vinden we bovendien krötschen ‘kruipen, van kleine kinderen’ en in Friesland bestaan kroaskje ‘langzaam voortgaan, sukkelen’ en kroskje, krosse ‘met tegenzin gaan’. Al deze woorden komen overigens van dezelfde wortel als Middelnederlands crūden, cruyden ‘voortduwen’ en Oudengels crúdan, créodan ‘(samen)dringen’, de voorlopers van onderscheidenlijk kruien en to crowd.

En toch

Er is echter nog een andere mogelijkheid die er evengoed van uitgaat dat het werkwoord ouder is, want koortsen wekt met zijn s de indruk de voortzetting te zijn van een slag werkwoord dat in het Oudgermaans op *-isōną eindigde. Zulks was meestal afgeleid van een naamwoord. In overgankelijk gebruik bestond bijvoorbeeld *klainisōną ‘klein maken, reinigen’ (Oudengels clǽnsian, Engels cleanse, Westvlaams kleinzen) bij *klainiz, en onovergankelijk bijvoorbeeld *grimmisōną ‘boos zijn, razen’ (Oudhoogduits grimmisôn, Oudengels grimsian) bij *grimmaz ‘boos’.

Voor koortsen valt aldus te denken aan *kurtisōną bij een naamwoord *kurt-. Om reden van betekenis is dat beter niet te vereenzelvigen met de voorloper van kort, dat overigens ontleend is aan Latijn curtus ‘verminkt, besneden’. Wel zou het de rechtstreekse klankwettige voortzetting van Indo-Europees *g^wr̥d- kunnen zijn, een bijvoeglijk naamwoord dat anderszins is overgeleverd als Litouws gurdùs ‘zwak, traag, zwijgzaam, stijf’, Lets gur̃ds ‘moe, loom’, Grieks bradús ‘langzaam, loom, traag’ en waarschijnlijk ook verzelfstandigd in de vorm van Latijn gurdus ‘domkop, oen’. Mogelijk is ten slotte het toebehoren van Latijn bardus ‘dom, sloom’, mits het is ontleend aan het Sabellisch of Keltisch, naburige talen waarin de oude *g^w klankwettig een *b werd.

In het Germaans moet de betekenis van *kurt- dan verschoven zijn van ‘loom, zwak’ naar ‘koortsig’, of anders die van *kurtisōną van ‘loom, zwak zijn’ naar ‘koortsig zijn, koorts hebben’. Dat blijft uiteraard wel een aanname, doch minder groot dan de aanname dat *kurt- daadwerkelijk in het Germaans bestond, want het is immers in geen enkele Germaanse taal overgeleverd. Bij de duiding van een woord als koorts zijn zulke blinde vlekken echter te verwachten. Het is niet voor niets lastig te peilen gebleken.