Bij messen, zeisen en ander snijgerei is de angel het uiteinde dat in het heft of de steel sluit. In de kuststreken wordt het echter vanouds ook arend genoemd. Dit is, in weerwil van enkele aanzienlijke woordenboeken, geen verwijzing naar de roofvogel maar een zeer oude afleiding op zichzelf.

Misduiding

In de Dikke Van Dale en het oudere, grotere Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) zijn de woorden arend ‘roofvogel’ en arend ‘angel’ onder één ingang te vinden. Aldus wordt gesteld dat ze oorspronkelijk hetzelfde woord zijn. Of beter: het tweede ware een overdrachtelijk gebruik van het eerste. Ook in de herkomstkundige woordenboeken, zoals dat van Jan de Vries of die van Frans Debrabandere, is deze duiding te lezen.

Waarom dit onderdeel naar een roofvogel vernoemd zou zijn wordt nochtans niet verklaard. En het is niet alsof het voor de hand ligt. Niet bij mes noch bij zeis of een ander zulk snijtuig lijkt het op een arend. Diens snavel gelijkt nog wel het blád van een zeis, maar we hebben dan aan te nemen dat de benaming van het ene onderdeel op het andere is overgegaan, en daar is geen blijk van. Het is al bij voorbaat niet aannemelijk.

Vormen

Nu is arend in de zin van ‘angel’ van oorsprong de Hollands-Brabantse vorm. In het noorden vinden we Fries earn, earne en earnt en Gronings oarend, oord, oorn en oor. Opvallend is dat die vormen dikwijls onzijdig zijn, terwijl de naam van de roofvogel altijd mannelijk of “zijdig” is geweest. En vooral het Fries laat zien dat de tandklank op het einde van het woord betrekkelijk jong is. Dat is overigens ook het geval bij arend in de zin van ‘roofvogel’ en bijvoorbeeld burcht uit ouder burg.

Het woord komt ook in het Zeeuws voor, zij het met een andere uitgang: arel en èrel. Volgens Debrabandere is die l daar ontstaan uit een n, mogelijk door verhaspeling met angel. Er valt evenwel te denken aan een oude verkleining met het achtervoegsel -el, waarna de n ertussenuit is gevallen.

Ten slotte is er nog (Westelijk) Veluws harrel, dat alleen voor de angel van een mes wordt gebruikt. De l is daar op dezelfde wijze te verklaren, maar de h- is een bijkomende onverwachte verschijning. Wellicht is die overgenomen van ham, zoals de angel van een zeis vanouds ook heet in de Veluwe en andere delen van Gelderland, alsmede in Utrecht en Holland.

In ruimere zin

Het is gemakkelijk over het hoofd te zien, maar arend is in de Dikke Van Dale en het WNT in dezelfde ingang ook vermeld als slotenmakerswoord in de betekenis ‘schacht en baard van een sleutel’, oftewel heel dat deel van de sleutel dat in het slot gaat. Het WNT heeft nog wel de aanmerking dat dit woord wellicht van andere oorsprong is dan de benaming van de roofvogel, maar gek genoeg wordt dat niet gezegd over arend in de zin van ‘angel’.

Het is duidelijk dat arend met betrekking tot zowel snijgerei als sleutels een eigen woord is, in ruimere zin kennelijk voor ‘iets dat in iets anders sluit’. Dit wordt bevestigd door het voorkomen van Oostvlaams erne ‘pen aan een stuk hout gemaakt om het ergens in vast te hechten’ en Westvlaams erne, ernte ‘het bewerkte einde van een stuk hout of metaal, waarmee het in het gat van een ander sluit’. Hetzelfde woord verschijnt, kennelijk in wijdere verbreiding, in het Nederlands woordenboek van Kiliaan in 1599. En dan is er nog Oudfries erna, dat is overgeleverd in de betekenis ‘tandwortel’ (zie noot), weer een voorbeeld van iets dat in iets anders sluit.

Bij deze woorden gaat Debrabandere (zonder toelichting) uit van overdrachtelijk gebruik van arend ‘roofvogel’, een weinig aannemelijke betekenisontwikkeling zoals gezegd. Ook de e- spreekt hiertegen. In het Oudfries verschoof de a stelselmatig naar een e, onder voorwaarden die hier ook gelden, maar in het Vlaams is dat niet het geval. Daar luidt het vogelwoord ook gewoon arend of met verdonkering van klinker zelfs oarnd e.d.

Dat behelst dat erne niet gelijk is aan het vogelwoord. Diens e- kan ontstaan zijn door Umlaut onder invloed van een inmiddels versleten i in de volgende lettergreep, zoals bijvoorbeeld ook (ver)lengen van *langijaną naast lang van *langaz. Waren er dan twee onderling verwante woorden voor ‘iets dat in iets anders sluit’? Of zijn beide ontstaan uit de verbuiging van een enkel woord? Dat is nu niet te zeggen maar ook niet belangrijk. Hun gemeenschappelijke grondvorm is in elk geval vast te stellen als *arn- of *aren-.

Een antwoord

De woordkundige Toon Weijnen, geleerd in de streektalen, was op de hoogte van dit alles en verwierp ook enig verband met het vogelwoord. Hij achtte het waarschijnlijk dat *arn- was ontstaan uit ouder *ran-, waarvan anderszins Oudnoords rani ‘spitse snuit’ en gewestelijk Noors rane ‘landspits, naar voren stekende spits’. (We kunnen daaraan toevoegen Zuidhollands raan ‘kluut’ en Duits rahn ‘dun, rank’.) Zulke omwisseling van klanken is niet ongehoord en bijvoorbeeld ook te vinden in de ontwikkeling van Oudengels irnan ‘rennen’ uit *rinnaną, maar ook niet wijdverbreid en dus niet gauw aan te nemen.

Ondertussen is *arn- rechttoe rechtaan klankwettig terug te voeren tot ouder, Indo-Europees *h₂er-n- als een afleiding van de welbekende wortel *h₂er- ‘voegen’. Hiertoe behoren bijvoorbeeld ook Latijn artus ‘gewricht’, Grieks harmonía ‘samenvoeging’ en (vanuit de vervoeging *h₂r-nu-) ook Oudindisch ṛṇvánti ‘(zij) voegen’. Deze wortel is niet gemakkelijk in andere Germaanse woorden aan te wijzen, dus als het woord ertoe behoort moet het een oude erfenis zijn.

Besluit

Dat de angel van een mes of zeis ook arend en dergelijke genoemd wordt is niet vanwege verband met de roofvogel. Het is een afzonderlijk, oud woord voor ‘iets dat in iets anders sluit’, oorspronkelijk wel een ‘voeger’. De -d is oneigenlijk en kan dus evengoed weggelaten worden, met aren als uitkomst. En anders is er nog de oude verwant of nevenvorm erne.