Onze tijdrekening kan tergen, hoe het nieuwe jaar begint op geen stonde van hemels belang en hoe de maandnamen geen diepere betekenis in onze taal hebben. Het kan anders, bijvoorbeeld met een jaar van zestig weken zonder zaterdag en vijf tot zes dagen ter viering van de zonnewenden.

Twee hemellichamen

Onze Germaanse voorouders hier, zoals zoveel volkeren vanouds, hadden waarschijnlijk een tijdrekening naar de gang van zowel maan als zon. Met een maand—het woord zegt het al—werd oorspronkelijk het wassen en wanen des manen bedoeld. Dat is gemakkelijk bij te houden in klokloze dagen. Een jaar stond net als nu voor een ronde om de zon, te merken aan de vier jaargetijden, met de langste dag te midzomer en de langste nacht te midwinter, beide hoogtijd vroeger.

Maar twaalf maanden in oude zin zijn tezamen ongeveer elf dagen korter dan een zonnejaar. Gestaag lopen de maanden en jaargetijden dan niet meer gelijk. Van de oude heidense Engelsen is bekend, dankzij de achtste-eeuwse geestelijke Bēda, dat ze deze verscheving vereffenden door elke drie jaar een vierde zomermaand te tellen. Dit ware wel een erfenis van hun Germaanse voorouders op het vasteland.

Hoogtijd

Belangrijk te weten is dat het grote offerfeest omtrent midwinter oftewel de winterwende—meestal 21 december—bij de Germanen de naam *jehwlą had. Een voortzetting hiervan is Oudengels ġeohol, jonger ġéol en zo Engels Yule. Het meervoud *jegwlō (met *gw in stede van *hw door verschil in klemtoon) raakte al vroeg klankwettig vereenvoudigd tot *jeulō en dat ontwikkelde zich tot Oudnoords jól en júl. In hedendaags Nederlands zouden we ten eerste jiel verwachten (anders wellicht jool, zie noot). De vorm joel is wel langs het Duits aan het Zweeds ontleend.

Hiervan afgeleid was *jeulijaz als naam van twee verschillende bijbehorende maanden. In de dochtertalen konden die betekenissen verschuiven door aanpassing aan de Romeinse tijdrekening. Gotisch fruma jiuleis verwees naar november (met fruma ‘eerste’), Oudnoords ýlir naar eind november tot eind december (naast jólmánuðr voor de volgende maand), Oudengels ġíuli/ġéola voor zowel december als januari (voorafgegaan door woorden voor ‘eerdere’ en ‘latere’) en Middelnederlands juul voor januari. Gezien de algemene verandering van uu naar ui in onze taal zou dat woord in het Nederlands dus juil luiden.

De gang van maan en zon loopt zoals gezegd niet helemaal gelijk, dus in de oude tijdrekening was de winterwende meestal niet genauw de grens tussen die twee maanden en viel ze in het einde van de ene of het begin van de andere. Het feest zelf duurde echter meerdere dagen, zoals onder meer blijkt uit het gegeven dat Oudnoords jól en júl eigenlijk meervoudsvormen zijn. Op die wijze kon het aanvankelijk altijd de maandwisseling bevatten.

Ondertussen was ook de zomerwende van belang, al is hiervan geen naam in de dochtertalen overgeleverd. Doch in de tijdrekening van de oude Engelsen heetten de maanden die ruwweg overeenkwamen met juni en juli beide líða (voorafgegaan door woorden voor ‘eerdere’ en ‘latere’). Dit is wel een zwak verbogen vorm van Oudengels líðe ‘zacht, mild’, de evenknie van Duits lind en Middelnederlands linde in dezelfde betekenis. Gezien de evenwijdigheid met midwinter is er dan goede reden te denken dat het midzomerfeest zelf líðe werd genoemd, als erfenis van het vasteland. Voor zowel het feest als beide namen komt dat in het hedendaags Nederlands neer op linde.

De bewerking door Tolkien

Voor zijn verhalenwereld stoelde de beroemde schrijver en hoogleraar J.R.R. Tolkien de tijdrekening van de hobbits op de Oudengelse, zij het met de nodige verschillen. In deze Shire Reckoning begint elk jaar met een zaterdag, daar Sterday ‘sterdag’ geheten. Het jaar behelst twaalf maanden van elk dertig dagen en daarnaast twee midwinterdagen en drie midzomerdagen. Schrikkeljaren hebben een vierde midzomerdag, geen vierde zomermaand.

In en om midwinter ziet dat er als volgt uit. De maand Foreyule komt neer op de tijd van 21 november tot en met 20 december. Dan volgen 1 Yule en 2 Yule als oud en nieuw, altijd op een vrijdag en een zaterdag. Afteryule is de eerste maand van het jaar, voor ons ongeveer 23 december tot en met 21 januari. Bij midzomer werkt het net iets anders. De maand Forelithe strekt van 22 mei tot en met 20 juni, dan volgen 1 Lithe (altijd een vrijdag), Mid-year’s Day (geen deel van een week) als spil van het jaar, eens elke vier jaar Overlithe (ook geen deel van een week), vervolgens 2 Lithe (altijd een zaterdag), waarna de maand Afterlithe duurt van 24 juni tot en met 23 juli.

Een andere wijze

Tolkiens benadering werkt evengoed in onze wereld en het is zelfs mogelijk om uit te gaan van twaalf maanden van 28 dagen—vier weken—zodat die allemaal op dezelfde dag van de week beginnen, bijvoorbeeld zondag. De overige 29 dagen, 30 in een schrikkeljaar, tellen dan niet als dagen in de week maar zijn gewijd aan midwinter en midzomer. Het is echter wel wat gortig, zoveel hoogtijd buiten de gewone maanden.

Met een zesdaagse week zou dat anders zijn. En het kan, want niets zegt dat een week zeven dagen moet duren. Sterker nog, de oude Germanen hadden het gebruik van weken overgenomen van de Romeinen (en die op hun beurt van de Grieken). De dagnamen werden wel vertaald, zodat diēs Sōlis en diēs Lūnae bij ons nu zondag en maandag zijn. De overige dagnamen verwezen naar de goden en de Germanen hadden hun eigen. De enige dagnaam die niet geheel vertaald werd, in onze streken althans, was diēs Sāturnī ‘dag van Sāturnus’, getuige zaterdag.

We kunnen de zaterdag wegstrepen en uitgaan van twaalf maanden van dertig dagen—vijf zesdaagse weken—die ook in dit geval allemaal op dezelfde dag van de week beginnen. Dan resten er slechts vijf dagen, zes in een schrikkeljaar, die dienen ter viering van de zonnewenden en geen deel van enige week uitmaken. De beide zonnewendefeesten hebben bovendien een vrije dag ervoor en erna: vrijdag (hier deel van het weekeinde) en zondag (het begin van de week). Wanneer het jaar begint is nog een open vraag, maar hier wordt voorlopig midwinter aagehouden.

Namen voor maanden

Een andere tijdrekening vergt andere maandnamen en het zou eentonigheid voorkomen als ze niet met maand samengesteld zijn. Naar het voorbeeld van Tolkien, die zelf bij het Engelse en dus Germaanse erfgoed te rade ging, valt te denken aan voorjuil en achterjuil voor de maanden voor en na jiel. Zo ook voorlinde en achterlinde voor die aan weerszijden van linde.

In de Lage Landen werd februari vroeger zulle genoemd (zelle in streken langs de kust, en selle nog steeds in Friesland), en zo kan ook de tweede maand in onze rekening heten. Het is duidelijk een evenknie van Oudengels solmónað ‘februari’. De derde maand, vaak zo onstuimig, mag ruwelijk rocht heten, naar Middelnederlands rocht ‘geroep’. Dat is een evenknie van Oudnoords Hróptr, een bijnaam van Óðinn (voor ons Woen). Romeinen en Germanen vereenzelvigden die god met Mārs, van wie de naam maart komt. Vergelijk hoe de oude Engelsen maart Hlýda noemden, van hlýdan ‘luiden’.

De vierde maand zij lovering, want dit is de tijd dat de eerste bomen in het blad komen. Voor de vijfde maand met zijn volle wasdom is weggelegd vei, een woord met een betekenis als ‘vers, mals, welig, groeizaam, vochtig’. Den coelen Meij lustich schoone ende veij en Hy (God) is in onsen Mey lustich ende vey lezen we bij schrijvers in de zestiende eeuw.

De twee maanden rond midzomer zijn reeds genoemd. Dan heet de achtste maand aren, een oud woord voor ‘oogst’. Vergelijk Oudnederlands aranmánoth ‘augustus’ en hoe oogst zelf een verbastering van augustus is. Daarna kome zegel als naam voor de negende maand, een voortzetting van Oudnederlands sigil ‘eikeltijd’, verwant van sígan ‘neerdruppelen’, zelf voorloper van zijgen.

De tiende maand wordt gekenmerkt door een weelde aan paddenstoelen, met name vliegenzwammen, en mag daarom zwamming heten. En ten slotte valt voor de elfde maand met zijn verkleurde lover te denken aan eluwe, naar verouderd Nederlands eluwe ‘geel, vaal’ en Oudhoogduits elo ‘gelig, roodgeel, bruingeel’.

Besluit

Goed is de tijdrekening die nauwer aansluit op de jaargetijden en als spil de zonnewenden heeft, een benadering die noopt tot meer samenklank met de wereld. Het overwegen waard is zelfs een jaar met twaalf maanden die elk vijf weken van zes dagen duren—zonder zaterdagen—en elk op zondag beginnen. Dit laat over vijf tot zes bijzondere dagen voor de viering van midwinter en midzomer, die met oude woorden jiel en linde mogen heten.

Hoe die overige dagen het beste te verdelen zijn over de zonnewendefeesten moet nog bekeken worden, net als de meest geschikte plek in het jaar voor de schrikkeldag. En ook de meeste maandnamen in dezen zijn nog een vraag voor iedereen die gaarne meedenkt.