Was er een prijs voor het meest veelzijdige leesteken, dan zou het liggende streepje zonder aarzelen mijn stem krijgen. Waar de regels rond andere leestekens tamelijk eenduidig zijn, hoef je bij gebruik van een – nooit bang te zijn dat je onverhoopt grammaticale gruwels als kommasplitsingen of onvolledige zinnen tot leven wekt. Reden te meer om na de puntkomma ook voor dit leesteken een lans te breken – voorlopig figuurlijk, al weet je het maar nooit in deze roerige tijden.

Het liggende streepje staat ook wel bekend als het ‘gedachtestreepje’ en biedt een schrijver op de eerste plaats de mogelijkheid een persoonlijke noot toe te voegen middenin of aan het einde van een zin – iets waar ikzelf geen groot liefhebber van ben. Het kan niettemin een uitstekend middel zijn om een tekst persoonlijker en vermakelijker te maken, door zinnen hier en daar op te breken voor humoristisch (bedoeld) commentaar. Een tekstdeel tussen twee gedachtestreepjes trekt nu eenmaal nadrukkelijker de aandacht dan wanneer komma’s of haakjes gebruikt worden.

Het liggende streepje, de naam zegt het al, doorbreekt met zijn horizontale profiel ook de meer verticale geaardheid van de meeste letters, waardoor je ogen sneller van links naar rechts bewegen. Het effect is te vergelijken met de tempoaanduiding accelerando in een muziekstuk of – om bij de huidige cybergeneratie aan te sluiten – de paddenstoelvormige power-up in het racespel Mario Kart. Gedachtestreepjes zijn dan ook ideaal om een tekst naar een verrassende of poëtische climax te stuwen. Mits zorgvuldig geplaatst geven ze net dat beetje extra zwier dat nodig is om de traditionele stijfheid van het geschreven woord weer in beweging te brengen.

Maar het liggende streepje heeft ook nog een andere toepassing, die vooral bij dichters en prozaschrijvers populair is. We vinden deze bijvoorbeeld in het eerder al eens aangehaalde einde van The Great Gatsby (1925): ‘Morgen zullen we harder lopen, onze armen verder strekken… en één schone ochtend ——’. De streepjes wekken hier de suggestie dat de schrijver een gevoel in woorden tracht te vatten dat de netten van de taal ontglipt. Ze zijn het typografische equivalent van Nick Carraways ervaring eerder in het boek:

Voor even begon zich een zin te vormen in mijn mond en mijn lippen openden als die van een doofstomme, alsof er meer de doorgang zocht dan slechts een wolk verbaasde lucht. Maar er kwam geen geluid, en wat ik me bijna herinnerd had was nu voorgoed verloren.

Het verbaast me dan ook geenszins dat juist het fijnzinnige werk van een schrijver als F. Scott Fitzgerald, die voortdurend de grenzen van de taal opzoekt, rijk is aan dergelijke liggende streepjes – soms zelfs meerdere achtereen.

De genoemde voordelen brengen echter ook gevaren met zich mee voor wie zich al te enthousiast laaft aan de verkwikkende werking van dit leesteken. Zo kan het liggende streepje door de flexibele grammaticaregels al snel verworden tot een uitweg voor schrijvers die de fijne verschillen tussen traditionele leestekens verleerd zijn. Bovendien kan overmatig gebruik de indruk wekken dat een tekst geschreven is door een rusteloze, chaotische, ja zelfs schreeuwerige geest. Zo verving Jack Kerouac bij het beschrijven van zijn geestelijke aftakeling en naderende waanzin intuïtief alle komma’s en puntkomma’s door liggende streepjes (Big Sur, 1962). Als een compositie van de ene tempoverhoging naar de andere springt verliest de luisteraar immers al gauw ieder houvast – en elke doorgewinterde gamer weet dat ook de roekeloze veelgebruiker van Mario Kart-paddenstoelen onvermijdelijk de bocht uit vliegt.