Op een gedenkwaardige avond in 1931 zei C.S. Lewis tegen zijn vriend J.R.R. Tolkien dat mythes veredelde leugens zijn. Tolkien was het niet met hem eens en schreef het gedicht ‘Mythopoeia’, een vurig pleidooi voor mythes en scheppende taal. Het maken van mythes is geen zelfbedrog, aldus Tolkien, maar een geboorterecht van de mens en een weg naar wijsheid en schoonheid.

Voor Tolkien is de mens geen toeschouwer van een vreemd universum maar een medeschepper, wiens verbeelding de wereld kleur en betekenis geeft; onze mythen en kunstwerken vangen in hun grootste momenten een echo van de muziek die de wereld schept. De filosofie hierachter wordt wel verbonden met het Romantische of Neoplatonische gedachtegoed, maar Tolkiens uitwerking is geheel eigen. Door de kracht van mythes en taal, lijkt hij te zeggen, kunnen we weer ervaren wat verloren ging toen de vluchtende goden de natuur ontzield achterlieten.

Tolkien verzet zich tegen de arrogantie waarmee ons wetenschappelijke wereldbeeld tot het enige ware wordt verheven, waarmee de mythes van voorbije eeuwen gedegradeerd worden tot misvattingen, en de scheppingskracht van de mens ondermijnd wordt. Zoals Owen Barfield betoogt in Saving the Appearances, is deze ‘onttoverde’ wereld geen eindpunt maar een impasse. De weg eruit ligt, zoals de Romantici voorvoelden, in het ontwikkelen van de verbeelding om de wereld weer betekenis te geven.

‘Mythopoeia’ is een belangrijk gedicht voor iedereen die zich verbonden voelt met mythen, de verbeelding en de kracht van scheppende taal. Daarom heb ik een bescheiden poging gedaan om een deel ervan naar het Nederlands te vertalen. Het metrum is helaas verloren gegaan, omdat ik de inhoud niet al te veel schade aan wilde doen, maar ik hoop dat het resultaat toch iets weerspiegelt van de bezielde geestdrift waarmee Tolkien zijn vriend weersprak.

Mythopoeia (J.R.R. Tolkien)

Voor iemand die zei dat mythes leugens zijn en daarom waardeloos, al zijn ze in zilver gegoten.

Je ziet bomen en noemt ze ook zo, want bomen zijn ‘bomen’ zo heb je geleerd. Je loopt met statige tred over aarde, een van de vele planeten in de eindeloze ruimte. Een ster is een ster, wat materie in een bal, geketend aan een wiskundige koers, te midden van berekende, koude leegte, waar voorbestemde atomen sterven.

Maar hij ziet geen sterren die ze nooit zag als levend zilver dat uitbreekt in vlammen in een eeuwenoud lied. En er is geen hemel, alleen een leegte, behalve een met juwelen behangen tent, geweven uit mythes en beschilderd met elven; geen aarde, behalve de moeder waarvan wij allen kinderen zijn. Het mensenhart is niet gevuld met leugens maar ontleent haar wijsheid aan de ene Wijze, en herinnert Hem nog steeds.

Al zijn we lang verweesd, de mens is niet verloren of geheel veranderd. Onteerd misschien, maar niet onttroond: hij houdt de koningskleren die hij eens ontving, zijn wereldheerschappij door scheppingskracht. De mens, een medeschepper, het gebroken licht, door wie het ene Wit in vele kleuren wordt gesplinterd en geweven wordt tot vormen die van geest tot geest bewegen.

Al vulden we de spleten van de wereld met Elven en Orks, al durfden we Goden te bouwen en hun zalen uit het duister en het licht, al zaaiden we drakenzaad, het was ons recht – gebruikt of misbruikt. Dit recht is niet vergaan: we scheppen nog steeds volgens de wetten waarnaar we geschapen zijn.

Ik weiger te lopen met vooruitstrevende mensen, rechtop en alwetend. Voor hen gaapt het zwarte gat waar alle vooruitgang op afstevent, als zij door Gods genade ooit eindigt, en niet voor eeuwig dezelfde vruchteloze koers gaat met een wisselende naam.

Ik weiger jullie stoffige, platte weg te lopen, waar dit en dat met ‘dit’ en ‘dat’ benoemd worden, jullie vastgeroeste wereld waar de kleine schepper met zijn scheppingskunst verloren is. Ik buig niet voor de IJzeren Kroon noch werp mijn eigen gouden scepter weg.