Adel wordt heden vooral verstaan als een woord voor de oude bevoorrechte stand en allen die daartoe behoren, een tamelijk strak omlijnd en wettelijk begrip. Doch vroeger betekende het meer algemeen ‘goed geslacht, goede afkomst, goede afstamming, goede aard’ en daarvoor eenvoudigweg ‘geslacht, afkomst, afstamming, aard’. In die oude betekenis schuilt het nog in inheemse, Germaanse namen als Albert en Allard/Aaldert, verbasteringen van Adelbert ‘schitterend door zijn afkomst’ en Adelhard ‘sterk door zijn afkomst’.

Van het Duits hebben wij adelaar (met aar als nevenvorm van arend) en het wordt bovendien vermoed dat adel als los woord is uitgestorven hier te lande alvorens het weer aan het Duits werd ontleend alsof het nooit is weggeweest. Hoe dat ook zij, over de uiteindelijke herkomst van adel bestaat nochtans geen enigheid in de wortelkundige woordenboeken. Bij dezen een eigen voorstel voor de herkomst van het woord adel.

Afleidingen
In het Oudnederlands, dat ongeveer van 600 tot 1200 werd gesproken, is adel enkel in namen overgeleverd en was diens vorm nog athal. In de zustertalen vinden we Oudsaksisch ađal ‘goed geslacht, goede afkomst’, Oudhoogduits adal ‘afstamming, geslacht, ras’ (Duits Adel) en Oudnoords aðal ‘aard, wezen, inborst’ (Noors al ‘het beste van iets; kernhout’). Zij gaan allen terug op Oudgermaans *aþalą, een onzijdig woord, met zoals gezegd de betekenis ‘geslacht, afkomst, afstamming, aard’.

Een oude afleiding van *aþalą was *aþaljaz ‘van (goed) geslacht’, dat onder andere als Oudengels æðele en Nederlands edel is overgeleverd. Een andere was *aþalingaz ‘man van (goed) geslacht, edelman’, waarvan Oudengels æðeling en Nederlands edeling. Ten slotte was er nog de afleiding *ōþalą/*ōþilą ‘erfgoed, vaderland’, nog voortlevend als IJslands óðal en Noors odel ‘(rechten op) grondeigendom’. In het Nederlands zou het oedel dan wel oel luiden; in sterk samengetrokken vorm schuilt het nog in inmiddels zeldzame namen als Olbrand, Oldrik en Olfert.

Duidingen
De verdere herkomst van *aþalą is onduidelijk en aan duidingen is dan ook geen gebrek. Hieronder volgen twee van de meest herhaalde.

De Hongaarse wortelkundige Oswald Szemerényi stelde voor dat het een samenstelling is van een voorvoegsel *aþ en een afleiding van de wortel *al- ‘groeien, voeden’ (zie kader). Het zou dan te vergelijken zijn met Latijnse samenstellingen als ind-olēs ‘aangeboren talent’, prōlēs ‘nakomeling’ en sub-olēs ‘spruit, nakomelingschap’. Voor het voorvoegsel vergelijken we Latijn at-avus ‘overgrootvader’ en de Gallische (Keltische) mansnaam Ategnatus. Deze duiding stuit echter op meerdere bezwaren. Zo is de betekenis van*aþ onduidelijk en komt het binnen het Germaans verder niet voor. Voornoemde afleiding *ōþalą zou dan ook vreemd zijn, aangezien een voorvoegsel niet zo snel klinkerwisseling vertoont. De Nederlandse wortelkundige Dirk Boutkan stelde mede daarom –al te gemakkelijk– dat *aþalą afkomstig is uit een voor-Germaanse taal.

Anders is de duiding die de Noorse wortelkundigen Harald Bjorvand en Fredrik Otto Lindeman voorstaan, namelijk dat *aþalą een afleiding is van een oud woord voor ‘vader’ en aldus ‘het vaderlijke’ oftewel ‘het van vader meegekregene’ betekent. Toch, van zo’n afzonderlijk woord voor ‘vader’ (te weten *aþō) is binnen noch buiten het Germaans verder geen spoor, afgezien van een mogelijke weerga in het Hettitisch, een inmiddels uitgestorven verre verwant van het Germaans. Er is wel Oudgermaans *attō ‘vader’ (overgeleverd als o.a. Gotisch atta en Noord-Hollands at), maar zelfs als het verwant is aan *aþalą zegt het nog niets over het bestaan van een *aþō ‘vader’.

Afkomst
Hier dan volgt een duiding die uw schrijver nog niet is tegengekomen doch het meest aannemelijk acht: *aþalą ‘geslacht, afkomst, afstamming, aard’ is afgeleid van een wortel *aþ-, *ōþ-, welke ‘komen’ en ‘gaan’ betekende, in het bijzonder met betrekking tot de bloedlijn: ‘komen van, nakomen, afkomen, afstammen’ alsook ‘voorgaan’. Deze wortel is de klankwettige Germaanse voortzetting van de Indo-Europese wortel *h₂et- ‘gaan’. Dat deze wortel in het Germaans bestond toont Gotisch aþn ‘jaar’, (letterlijk ‘dat wat komt en gaat’) en waarschijnlijk ook Oudnoords óða ‘grootmoeder’ (letterlijk ‘zij die voorging’) en met verkleinwoord Oudfries édela ‘grootvader’. We vergelijken hoe afkomst (net als herkomst) een afleiding is van komen. Middelnederlands comst, de voorloper van komst, betekende ook ‘geslacht, stamhuis, afstamming, afkomst’; een woord met voorvoegsel als afcomst bestond toen nog niet.

Deze wortel *aþ-, *ōþ- schuilt waarschijnlijk ook in de Germaanse naam *Adō (vrouwelijk *Adōn), en dan met de betekenis ‘nakomende; voorgaande’, oftewel ‘telg; voorouder’, overgeleverd als Fries Ade, Oudengels Ada en Oudhoogduits Ato. Een oude nevenvorm van deze naam was *Ōdō (vrouwelijk *Ōdōn), overgeleverd als Fries Oede, Oudengels Óda en Oudhoogduits Uoto. Vergelijk ook hoe in het Nibelungenlied, het vermaarde 13^e eeuwse Middelhoogduitse heldendicht, Kriemhildes moeder(!) Uote heet.

Zeer vergelijkbaar met de vorming van *aþalą is bovendien die van Oudgermaans *ardaz, dat is overgeleverd als Middelnederlands aert ‘afkomst, geslacht, wezen, inborst’ (Nederlands aard), Oudsaksisch ard ‘verblijfplaats, woning’, Oudengels eard ‘verblijfplaats, woning’. Dit woord komt waarschijnlijk, net als Engels are en misschien ook Oudengels ór ‘oorsprong’, van een wortel *ar-, *ōr- ‘gekomen zijn; zich bevinden; zijn, wezen’, de Germaanse voortzetting van de Indo-Europese wortel *h₁er- ‘geraken, komen’.

Ik heb goede hoop dat dit de edelste van alle duidingen van adel is.