Het woord nostalgie danken we aan een Zwitserse arts. Patiënten van Johann Jakob Harder (1656-1711) leden aan een vorm van heimwee. In veldtochten ver van de Alpen kwijnden ze weg; ze genazen pas weer in het aanzicht van hun geliefde bergen. Omdat een beetje geleerde zijn termen uit het Grieks haalde, smeedde Harder nóstos ‘behouden thuiskomst’ en álgos ‘pijn’ samen tot nostalgie. Later weekte het woord los van de medische wereld en kreeg het onze betekenis: heimwee naar gisteren.

Waar wij nostalgie vooral zien als een persoonlijke aangelegenheid, een omzien naar voorbije kindertijden, was zij ooit onderdeel van grotere verhalen. In de meeste religies speelt nostalgie au origins – de term komt van Mircea Eliade – een belangrijke rol. Het is een terugverlangen naar een oorspronkelijke staat van onschuld en gratie, naar het Verloren Paradijs waarover Milton zong, een Gouden Tijd vóór de wereld veranderde en dood en verval hun intrede deden.

Inmiddels heeft nostalgie andere associaties gekregen, onder meer door de politieke nostalgie die in de twintigste eeuw zoveel rampspoed veroorzaakte. Bovendien zullen sommigen het eens zijn met Freud, die vond dat alle vormen nostalgie uiteindelijk een ziekelijk terugverlangen zijn, niet naar een Verloren Paradijs, maar naar de geborgenheid van de baarmoeder. Daarmee wordt het een louter persoonlijke en sentimentele aangelegenheid, losgezongen van de verbindende verhalen die haar betekenis gaven.

Tot slot lijdt nostalgie eronder, dat het idee van liefdevol omkijken op zich een anomalie is geworden. We kijken liever reikhalzend uit naar de volgende technologische ontwikkeling, de volgende ontdekking van onze wetenschappers, dan dat we ons bezinnen over vervlogen tijden. Ouderwets is een scheldwoord, innovatie een compliment. Daarbij lijken we soms te vergeten dat blinde aanbidding voor de toekomst even futiel en kwalijk is als de hardnekkige gedachte dat vroeger alles beter was.

Het zou mooi zijn als we nostalgie iets van haar verheven betekenis terug mogen geven, als we in deze drukke tijden iets meer aandacht hebben voor haar weemoedige muziek, die ieder mens bij tijd en wijle hoort, als het ruisen van de zee in de verte. Als er in de vaart der volkeren – of in ons eigen leven – iets van waarde verloren is gegaan, dan is het zinvol om daar soms bij stil te staan. Niet om het verleden in ere te herstellen – een onmogelijke opgave – maar wel in de hoop dat we zo op de weg naar voren iets mee mogen nemen van de onschuld en de wijsheid die verloren gingen.