Terwijl zijn gade goed beschut is met haar bruin-en-vaal gevlekte veren heeft mijnheer eend een werkelijk stralend groene bol op zijn lichte romp. We zijn aan hem gewend, maar eerlijk gezegd kan hij zich meten met de mooiste vogels in oerwouden ver van hier. Met enig recht valt dan te vermoeden dat de naam woerd naar zijn opvallende uiterlijk verwijst. Dat geldt immers ook voor erpel, zoals hij heet in delen van Vlaanderen en Duitsland.

Donkere

Van de naam erpel kunnen we zeggen dat die is afgeleid van erp, een thans lang vervlogen woord dat zo veel betekende als ‘donker van kleur’. Erp en Erpo waren vroeger ook namen die gedragen werden door mannen met donker haar, dan wel mannen die vernoemd waren naar een voorouder met donker haar. Een vadersnaam Erps ‘(zoon) van Erp’ ware de oorsprong van de zeldzame Nederlandse achternaam Erps. Het woord bestond ook in het Engels en overleeft—waarschijnlijk als versteende bijnaam—als de achternaam Earp.

Betekent woerd dan eigenlijk ook zoiets? Waarschijnlijk niet, want in de zin van ‘donker’ of anders ‘groen’ of iets dergelijks zijn jammer genoeg geen woorden te vinden die erop lijken. De woordenboeken hebben dan ook lange tijd weinig over de diepere herkomst te zeggen gehad.

Allerhande hoedanigheden

Nu is het zo dat woerd in veel vormen voorkomt in de Lage Landen. We noemen weerd, waard, woard, woord en woerd, en met t in stede van d ook nog wertel, wartel, woart, woort en woert. Over de grens in het noordelijke, Saksische deel van Duitsland zijn wârt, wârte en woort te vinden. Allemaal verwijzen ze naar de mannetjeseend. Deze verscheidenheid is een uitdaging, want het liefst herleiden we ze allemaal tot één grondvorm, zodat we zo min mogelijk aannames hoeven te doen.

Wat scheelt is dat we een vergelijkbaar geval van verscheidenheid kennen. Het is namelijk bekend dat het middeleeuwse swarde, swaerde ‘behaarde huid’ zich ontwikkelde tot swoord en vandaar in de streektaal van Holland tot zwoerd ‘spekrand’, vanwaar het in het algemeen Nederlands terecht is gekomen. Hieruit kunnen we opmaken dat een a(a) tussen w en rd in Holland ‘gerond’ kon raken tot o en daarna oe. Elders zien we die ontwikkeling maar ten dele, zoals in het geval van Gronings swoar(d), swoor en swoor.

Omgekeerd betekent dit dat woerd zich uit waard kan hebben ontwikkeld. We hebben echter ook nog de vorm weerd te verklaren. Daarvoor kunnen we vergelijken hoe haard en zijn streektalige nevenvorm heerd zijn ontstaan uit ouder herd, en hoe aarde en eerde van de voorloper erde afkomstig zijn. Vandaar dat we mogen overwegen dat *werd de meer oorspronkelijke vorm van dit woord voor mannetjeseenden was.

Duidingen

De Vlaamse taalkundige F. de Tollenaere kon daarom voorstellen dat we te maken hebben met hetzelfde woord als waard ‘gastheer’, met diens streektalige nevenvorm weerd en oudere vorm werd. Dat had vroeger namelijk ook de betekenissen ‘heer des huizes’, ‘heer’, ‘echtgenoot’ en ‘beschermer’. Dat zou een mannetjeseend op zich niet misstaan.

Zijn vakgenoot Jan Goossens opende in 2001 de weg naar een andere mogelijkheid, in de duiding van een ogenschijnlijk ander woord voor mannetjeseenden: winder, met nevenvormen als wendel en wenderik. Deze waren volgens hem te begrijpen als vereenvoudigingen van *wernder en dit eigenlijk een samenstelling van het oude woord weer ‘man’ (zoals nog in weerwolf) + eend + -er. Dat laatste ware hetzelfde achtervoegsel als in sommige benamingen van mannelijke dieren, zoals doffer, gander en kater.

Daarop heeft Michiel de Vaan onlangs voorgesteld dat *werd (en dus weerd, waard, woerd enz.) dezelfde samenstelling is, alleen dan zonder het achtervoegsel -er. De vormen met t in stede van d (zoals woart en woort) zouden dan zijn ontstaan doordat mensen de harde eindklank van het enkelvoud veralgemeenden. Op dezelfde wijze is het oude ried gaandeweg opgevat als riet en werd daarbij de afleiding rieten gemaakt.

Edoch

Deze duidingen zijn niet helemaal sluitend. Ten eerste blijft de vorm wârte onverklaard, aangezien de t daar niet aan het eind staat. Ten tweede, een groot bezwaar tegen de herleiding van alle vormen tot een voorloper *werd is dat we weliswaar bekend zijn met enerzijds de ontwikkeling van -erd- tot -eerd- en -aard-, en anderzijds de ontwikkeling van -waard- tot -woord- en -woerd-, maar dat we geen (ander) woord kennen dat ál dat heeft doorgemaakt.

Dat wil zeggen, we kennen geen (ander) woord waarin een oorspronkelijk -werd- is geworden tot -woerd-. Vergelijk omgekeerd bijvoorbeeld hoe de wapennaam swerd zich ontwikkelde tot Hollands zweerd en zwaard, maar niet tot zwoord en zwoerd. Of hoe swerd in het Gronings slechts sweerd is geworden.

Een nieuwe duiding

Er is een andere mogelijkheid, te beginnen bij het Indo-Europees, de voorloper van het Germaans en vandaar het Nederlands. Daarin bestond de wortel *u̯ert- ‘keren, wenden, draaien’. Dat ligt ten grondslag aan onder meer Latijn vertō, Oudindisch vártate, Oudkerkslavisch vrĭtěti, allemaal met ongeveer dezelfde betekenis. Ook Oudgermaans *werþaną en vandaar Nederlands worden horen daarbij. (Zie noot.)

Een eenvoudige en gewone afleiding van deze wortel zou zijn geweest: *u̯ért-ōn ‘draaier, wender’, met de genitief *u̯rt-n-ós en locatief *u̯rt-én-i. Een dergelijke n-stam-afleiding met ongelijke verbuiging—waarbij verspringing van de klemtoon ervoor zorgde dat de wortel zelf vereenvoudigd raakte—kwam veelvuldig voor en is uitgebreid beschreven door de Nederlandse taalkundige Guus Kroonen.

Welnu, zulks zou zich klankwettig hebben ontwikkeld tot Oudgermaans *werþō, genitief *wurtaz, datief *wurdeni. En zoals in het Germaans aan de lopende band gebeurde zou zo’n ongelijke verbuiging gelijkgetrokken worden, waardoor ook allerlei mengvormen konden ontstaan. In dit geval naast de oude nominatief *werþō nieuwe nominatieven als *wertō, *werdō, *wurtō, en *wurdō. En hieruit zijn alle vormen van ons woord voor mannetjeseenden te verklaren.

Besluit

De naam woerd betekent dan dus eigenlijk ‘draaier, wender’. Niet in de zin van het maken van bochten in het water, maar van de kenmerkende draai voorover, waarbij eenden hun kop onder water steken en hun achterwerk omhoog. Vergelijk maar hoe Engels duck ‘eend’ is afgeleid van het werkwoord to duck ‘voorover buigen, kopje onder gaan’.

Weliswaar doen de vrouwtjes het net als de mannetjes, maar eend is oorspronkelijk een vrouwelijk woord en kon gevoeld worden alsof het in het bijzonder naar de vrouwtjes verwees, waardoor de mannelijke benaming minder onderscheidend hoefde te zijn. En aangezien woerd vanouds een mannelijk woord is kon er ook geen verwarring ontstaan.

Ten slotte is er nog een bijzonder vergelijkbaar woord aan te wijzen. Het bovengenoemde winder met zijn nevenvormen is namelijk eerder te begrijpen als afleiding van het aan wenden verwante werkwoord winden, in diens oude betekenis ‘draaien’. Dat wil zeggen, woerd en winder betekenen beide ‘draaier’.