Verspreid over de Lage Landen en Noordwest-Duitsland zijn of waren een aantal beken met de naam Itter. Klaarblijkelijk was deze ooit een algemene aanduiding van kleine, wildzame stromen van een aard. Maar welke aard? Hoe verschillen deze itters—of itteren—van andere beken?
In de regel zijn beken ondiepe, vanzelf ontstane stromen die in tegenstelling tot rivieren overal doorwaardbaar zijn. Er worden in de Lage Landen verschillende soorten beken onderscheiden, voornamelijk in de wijze waarop zij vormen: vanuit een heuse bron of door drukkend grondwater, al dan niet vaak bijgevoed door regen. In het woord itter ligt wellicht een van die wijzen vervat.
De bekendste Itter is wel degene die al geruime tijd Itterbeek heet. Zij begint in Belgisch Limburg en mondt na dertig kilometer uit in de Maas in Nederlands Limburg. De oudere, eenvoudigere naam blijkt nog uit de oorden die erlangs te vinden zijn en ernaar vernoemd zijn: van hoog naar laag Opitter, Neeritter en Ittervoort. Deze is een van minstens acht in onze landen en omstreken. Ze bestaan niet allemaal meer, of niet onder die naam.
| STROOM | (VROEGERE) MONDING |
| Itter(beek) | Zenne bij Brussel (Vlaams-Brabant) |
| Itter(beek) | Nete bij Lier (Antwerpen) |
| Itter(beek) | Maas bij Wessem (Nederlands Limburg) |
| Itter | Maas bij Itteren (Nederlands Limburg) |
| Itter(beek) | Geesterens Stroomkanaal bij Geesteren (Overijssel) |
| Itter(bach) | Rijn bij Düsseldorf-Benrath (Noordrijn-Westfalen) |
| Itter | Diemel bij Heringhausen (Hessen) |
| Itter | Eder bij Herzhausen (Hessen) |
De eerdere vorm van Itter was in de vroege middeleeuwen nog Itra en als haar voorloper is uit te gaan van Oudgermaans *itrō, destijds een algemeen woord dus. Het gaat hier zonder twijfel om een afleiding van de welbekende wortel *ait-, *it- ‘zwellen’, waarvan een andere afleiding *aitraz zich heeft ontwikkeld tot Nederlands etter.
Dit verband wordt bevestigd door het gegeven dat er nog twee benamingen bij deze wortel horen. Er was *aitrō als voorloper van de meermaals in Duitsland voorkomende naam Eiter/Aiter (vaak in samenstellingen) en van de Ätran, voor een Zweedse stroom die in het Kattegat uitmondt. Er was ook dier verlenging *aiturnō, die minstens tweemaal als naam is te bemerken: van de Eterna die bij Harriehausen in de Gande uitmondt, en de beek waar het vroegere Utrechtse dorp Eiteren naar vernoemd is, vroeger Aiturna geheten.
Men bedoelde met deze woorden dus stromen die op de een of andere wijze plachten te zwellen. En dat is op meerdere wijzen te begrijpen, want het kan gaan om beken die vanuit drukkend grondwater beginnen of om beken die geregeld door regenval aanzwellen—en anders uiteraard beken die beide kenmerken hebben.
Het kan evenwel betoogd worden dat alle beken in wisse zin ‘zwellen’, ook bronbeken. Mogelijk was er dus oorspronkelijk geen streng onderscheid tussen enerzijds een itter (en eiter) en anderzijds een beek. Wellicht was er wel een verschil maar is dat reeds vroeg verdwenen. Het is met de middelen die we hebben niet meer te achterhalen.
Nu, vele eeuwen later, kan het in elk geval geen kwaad om welke dan ook van zulke verkwikkende, levensvriendelijke stromen eens te begroeten met itter, en al wat daarin leeft met itterlingen.
In de naam Ittersum, van een door Zwolle verzwolgen gehucht in Overijssel, schuilt niet het hier besproken waterwoord. Zoals de oudere vorm Yttersheim ook laat zien is dit oorspronkelijk het heem ‘thuis’ van ene Itter. En die naam is de verbasterde voortzetting van de tweestammige Germaanse naam Ídheri ‘ijverige krijger’.
Berkel, G. van & K. Samplonius, Nederlandse plaatsnamen verklaard (2018)
Greule, A. Deutsches Gewässernamenbuch (Berlijn, 2014)
Gysseling, M., Toponymisch Woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226) (webuitgave)
Pokorny, J., Indogermanisches etymologisches Wörterbuch (Bern, 1959)
Rix, H. e.a., Lexikon der indogermanischen Verben, 2. Auflage (Wiesbaden, 2001)
Taaldacht 
Ik kan me voorstellen, dat ‘ beek’ samenhangt met bekken/bak of anderszins etymologisch duidt op een laagte/bedding waar het water doorheen vliedt. Een snelle googlezoektocht duidt beek echter als verwant aan het Poolse ‘ bagno’ (moer, ven). Dus wellicht is het slechts de gelijkenis met bekken dat maakt dat ik bij beek toch aan een bedding à la een wadi denk.
Van bekken en bak wordt aangenomen dat ze aan het vulgair Latijn ontleend zijn, met een betekenis als ‘vat, kuip’, en daarvoor wellicht uit het Keltisch komen. Daarentegen is beek dusdanig oud en verbreid in de Germaanse talen dat het stellig als erfwoord te boek staat.
Van Pools bagno e.d. is ook *bʰōgʰ-no- als voorloper voorgesteld. En die is weer moeilijk met het Germaanse woord te verzoenen.
De voorloper van beek en gewestelijk bek was *bakjaz en dat is op zich goed te duiden als voortzetting van een afleiding *bʰogʷios van de Indo-Europese wortel *bʰegʷ-, *bʰogʷ-. Die is anderszins bekend van onder meer Litouws bė́gti ‘lopen, rennen, vloeien’, Oudkerkslavisch běžati ‘(weg)rennen’ en Grieks fébomai ‘vlieden, vluchten’.
Olivier, ik heb een jaar in Etterbeek maar nooit gedacht aan de etymologie van Etterbeek.
In de Nederlandse Wikiwand lees ik:
…Het dorp Etterbeek ontstond aan de Maalbeek rond het huidige Van Meyelplein. De naam Etterbeek werd voor de eerste maal vermeld als “Ietrebecca” in het jaar 1127. De origine van de naam komt uit het Keltische ‘ett’, wat ‘snelle beweging’ betekent. Etterbeek kan dan vertaald worden als “snel vliedende beek”.
Dat ‘becca’ zou dus uit het Keltisch kunnen komen of mogelijk uit het Indo-Europees, maar dan zou het dubbelop zijn in de naam Etterbeek als klopt wat er in de Wikiwand staat.
Brussel lag natuurlijk in Keltisch gebied voor Julius Caesar kwam.
De Nederlandse Wikipedia/Wikiwand is doorgaans weinig betrouwbaar op dit vlak, jammer genoeg. Ik weet niet waar een Keltisch *ett- ‘snelle beweging’ vandaan getoverd is en vormelijk past het ook niet bij de oude verschijningen van Etterbeek, waaronder Iatrebecca en Jetterbeka, die immers tonen dat er vroeger een /j/ aan het begin stond.
Wel vergelijkbaar zijn:
1. Sint-Pieters-Jette, ouder Jetha, Iettensis, Getta enz.
2. Jabbeke, ouder Getbecca, Iatbeka, Iabbeca enz.
3. Jabeek, ouder Iabeche
Over de verdere herkomst van dat eerste lid kan ik voorlopig nog niets zeggen. Maar becca e.d. ziet eruit als een vrouwelijke vorm van beek, d.w.z. Oudgermaans *bakjō naast mannelijk *bakjaz.
Dank, Olivier!
In de Engelse Wikipedia die ik meestal uitgebreider en ook juister vind op andere gebieden van de wetenschap (op het terrein van de woordetymologie ben ik slechts een meer dan gemiddeld geïnterresseerde liefhebber en kan dus moeilijker over de betrouwbaarheid van de verschillende Wiki’s oordelen) had ik de indruk dat ze de Nederlandse versie min of meer overgenomen hebben.
In de Franse Wikipedia vond ik:
‘Etterbeek tire son nom d’une appellation locale du Maelbeek. En 1138, l’orthographe actuelle « Etterbeek » apparaît pour la première fois.[réf. nécessaire] Cet hydronyme dérive de l’indo-européen *yat (« courir de façon empressée »), du germanique *ara (« eau ») et du germanique *baki (« ruisseau ») et signifie « ruisseau à l’eau courante ». Il a subi l’attraction paronymique du néerlandais etter (« pus »)[2] ‘
Daar word ik ook niet veel wijzer van.
Ad: Sint-Pieters-Jette: ik heb deze gemeente nooit anders gekend dan onder de naam Jette.
Op de website van Jette staat: In 1841 werd Jette erkend als onafhankelijke gemeente.
Wel is er nog een gerenomeerd Sint-Pieterscollege. Jette maakt nu integraal deel uit van het Brussels Hofstedelijk Gewest.
Met vriendelijke groet!
Dat is iets beter, maar nog steeds niet geweldig. Er was geen Indo-Europese wortel *yat-, want het Indo-Europees had geen *a. Wel bestond er een yet-, meestal gespeld als *i̯et-, waarvan de betekenis kennelijk zo veel als ‘streven’ was of raakte.
Een naamwoordelijke afleiding *i̯ot-n- daarbij, met klemtoon op het achtervoegsel, zou klankwettig tot Germaans *jatt- geleid hebben en kan in die beeknamen schuilen. Mogelijk verwant is Brabants jatsen ‘vlug gaan e.d.’, Rijnlands jatzen ‘snel lopen’. Er is geen dwingende reden om van Keltische oorsprong uit te gaan.
De volle Sint-Pieters-Jette in stede van Jette heb ik overigens van Gysseling. Had ik even moeten nagaan…
Groeten!
In mijn reactie hieronder moet ‘geïnterresseerd’ natuurlijk zijn ‘geïnteresseerd’.
Beste,
denk ook aan de plaatsnamen Etterbeek (nabij Brussel) en de gemeente ‘Ittre’ (nabij Waterloo, verfranst Brabant). Ittre is de verfranste vorm van Itter.
Voor Etterbeek verwijs ik naar mijn bericht aan Roger hierboven.
Itter/Ittre heb ik mooi over het hoofd gezien. Bedankt! De oude verschijningen, Iturnam (acc.), Iterna, Iterne, tonen echter dat het oorspronkelijk niet hetzelfde woord is als het hierboven besproken itter maar een verlenging ervan.
Nu hebben we van deze wortel twee oorspronkelijke afleidingen die beide op dezelfde wijze verlengd zijn:
*aitrō, verlenging *aiturnō
*itrō, verlenging *iturnō
Dag Olivier,
Een kort bericht om aan te geven dat de Itter(beek) in Twente inderdaad gevoed wordt vanuit stuwwalbronnen, in dit geval ontspringt deze te Itterquelle net over de grens in Duitsland. Bij dit soort beken lagen dan ook veel watermolens (door constante aanvoer water), en kennen vaak een lange geschiedenis. Bedankt daar ik me al een tijdje afvroeg waar deze naam vandaan kwam.
Vriendelijke groet
Bedankt Johannes. De vraag is dan alleen: betekende *itrō niet reeds algemeen ‘beek’ toen daarmee voor het eerst naar die beek in Twente verwezen werd?
Op de beide Twentse stuwwalruggen komen zo’n 125 van deze bronnen voor met een grote hoeveelheid beken. Deze Itterbeek op de noordelijke Ootmarsumse stuwwal staat alleen, op de zuidelijke stuwwal (Oldenzaal-Enschede) is er geen itter te vinden. Als itter het eerste woord voor beek zou zijn, dan zouden we deze naam toch veel vaker verwachten? Tenminste, dat zou mijn logica zijn.
In het dalgebied te Dulder kennen we verder nog Itterberg, maar dat lijkt eerder te slaan op een persoonsnaam (Idaberga?).
Tot slot een klein vraagje over het Duitse woord “quelle” (bron), zoals ook de Itterquelle, is dit familie van ons “kwel”? Als in kwelwater? Dat zou mij dan ook logisch lijken.
Vriendelijke groet
“Als itter het eerste woord voor beek zou zijn”
Dat zou ik nooit beweren. Wel vermoed ik dat itter naar een bepaald soort beek verwees en daarna meer algemeen hetzelfde als beek ging betekenen.
De naam Itterberg met zijn tt en r kan geen klankwettige voortzetting van Idaberga zijn…
Duits Quelle is de evenknie van Nederlands kwel, inderdaad afgeleid van de voorloper van kwellen ‘opborrelen’.
Hallo Olivier,
Hebben Eethen en Etten dezelfde wortel van *it- of *ait-?
Gegroet,
Jeroen
De e van Eethen is eigenlijk een a met omluid/Umlaut, getuige de oude vorm Atina. En a wisselt niet met *ai en *i, dus daar is sprake van een andere wortel.
Ook Etten (Noord-Brabant) heeft oude vormen met a, te weten Atten en Attene. Ondertussen zijn van Etten (Gelderland) alleen vormen met e overgeleverd, maar het is aannemelijk dat deze oordnaam oorspronkelijk gelijk aan de vorige is, dus ook a had.
Dag Olivier,
ik wou nog even terugkomen op die Itterberg. Je hebt gelijk, oudere documenten geven ook (Den) Itter(s)berg weer en dat gebied ligt ook verhoogd. Niet echt wat we een Alpenberg noemen maar dat geldt ook niet voor nagelegen Tubbergen/Hardenberg etc. Om deze Ittersberg lag van oudsher veen/moeras, nat in ieder geval, maar niet echt een beek met die naam. Sommige bergen zijn itters?
Vriendelijke groet