Over de meest zuidwestelijke van Veluwse heuvelruggen, in het hart van Nederland, strekt het bosland dat vanouds de Moft heet. Eerst genoemd in 996 als Moffet in een keizerlijke oorkonde, de naam zou herinneren aan Keltische moedergodinnen, de Mopates. En dat is opmerkelijk, want zo ver noordelijk zouden we de taal der Kelten anders niet verwachten.

Ligging en overlevering

Deze heuvelrug, een ijstijdse stuwwal, reikt vanaf de Rijn tussen Renkum en Wageningen noordwaarts langs Ede tot voorbij Lunteren. Oud is de bewoning aan de westzijde, waar het bouwland van het Gelderse dal vroeger beveiligd werd tegen binnendringend wild. Hoewel de heuvelrug na de middeleeuwen aanzienlijke ontbossing te lijden had, met alle heide van dien, is hij heden weer rijk aan bomen.

De naam van het bos zelf is in vele vormen opgeschreven. Best bekend is de Moft, in samenstelling ook het Moftbos of Moftbosch. Daarnaast zien we hem tevens zonder t, als het Mofbos, Moffbos, Mofbosch of Moffbosch, alsmede de Mofhegge of Mofheggen. Opvallend met afwijkende klinker zijn Moefte en Moef, zoals op een kaart uit 1649.

De oudste vermelding stamt echter uit 996. Dan, in het jaar van zijn kroning tot Rooms-Duitse keizer, bevestigt de zestien jaar oude Otto III bij oorkonde dat het klooster te Elten vier bossen in eigendom gekregen heeft: Steuerewalt, Moffet, Wicherumlo en Suboirt. Daar mag men zonder toestemming niet jagen op wild. Het tweede en het derde zijn gauw te herkennen als de Moft en het aangrenzende bos te Wekerom.

Een Keltisch verband

Eeuwen later in 1669 wordt in Nijmegen bij de Waal, de zuidelijke arm van de Rijn, een wijsteen uit de Romeinse tijd gevonden. Daarop te lezen is dat deze is opgericht door een neg(otiator) fru(mentarius) ‘graanhandelaar’ genaamd M(arcus) Liberius Victor ter ere van zijn Matres Mopates.

Met het woord Matres, ook Matronae, verwees men in de Keltische wereld en Romeins-Germaanse gebieden naar zogenaamde moedergodinnen, die meestal als drietal eer genoten en met toenaam genoemd werden, in dit geval Mopates. Deze wordt algemeen begrepen als een afleiding van Gallisch *mapos ‘zoon’, en wel in verband met de wens om zonen als nageslacht. Dat er niet Mapates maar Mopates staat wordt toegeschreven aan een gewestelijke ronding van de a tot o door inwerking van de beide lipklanken m en p.

Dat het Moftbos te maken heeft met deze Gallische en dus Keltische moedergodinnen werd al in 1970 geopperd door de Oostenrijkse keltoloog Helmut Birkhan. Ook de Nederlandse taalkundige Peter Alexander Kerkhof heeft het enkele jaren geleden betoogd, met de opmerking dat Mopat- eerst in het Gallo-Romaans verzacht moet zijn tot *Moƀad-, waarna het eindigde als Oudnederlands *Mofat met eindklankverscherping, een bekend verschijnsel in de ontwikkeling van onze eigen taal. Gespeld als Moffet duikt het dan eerst op in 996, in de reeds genoemde oorkonde.

Bedenkingen

Hier valt om meerdere redenen aan te twijfelen. Ten eerste stelt de oprichter van de wijsteen zich voor als een burger der Nervii, een Belgische stam wiens gebied grotendeels te zoeken is in het huidige Henegouwen. De kans is groot dat hij hier de godinnen van zijn eigen land in het zuiden eert. Ten tweede, Nijmegen als plek van deze steen ligt nog op een aardige afstand van het bos waarover wij spreken.

Taalkundig is er ook een bezwaar. De *ƀ in de veronderstelde Gallo-Romaanse tussenvorm *Moƀad- staat voor een zachte, stemhebbende wrijfklank, aanvankelijk gemaakt met beide lippen. Die zou echter in het Gallo-Romaans noch het Oudnederlands verscherpt raken tussen klinkers. Bij ontlening zouden we dan dus Oudnederlands *Movat verwachten, hetgeen niet overeenstemt met de oudste vorm die we kennen. De spelling van Moffet toont immers een scherpe, stemloze f, en kennelijk oorspronkelijk een lange zelfs.

De aanwezigheid van het Keltisch in Nederland boven de grote stromen in die tijd of tevoren is hoe dan ook nog altijd een omstreden gedachte, ondanks een reeks betogen in de laatste jaren. Er zijn ter staving nog geen onbetwistbare gevallen bekend van daar inheemse, Keltische namen. “Er zijn onvoldoende aanwijzingen om Kelten ten noorden van de Rijn aan te nemen,” schreef de Nederlandse taalkundige Robert Beekes in 2000 en die vaststelling houdt stand. Onderwijl zijn de stroomnamen, meestal de oudste en langstlevende namen van het landschap, in de Lage Landen tot ver in het zuiden duidelijk Germaans. Dat neemt overigens niet weg dat er lange tijd Gallische of andere Keltische invloeden waren, ook in het kielzog der Romeinen.

Aan en om de Moft zijn de oord- en stroomnamen Germaans. Van belang is onder meer Ede, van het oord waar men in 2011 stuitte op een veld van heidense brandgraven uit het einde van de derde eeuw of het begin van de vierde. Die naam is uitstekend te begrijpen als een verbogen evenknie van Oudsaksisch êd, Oudhoogduits eit en Oudengels ád, alle ‘brandstapel’, met name ter uitvaart.

Een andere duiding

Als de Moft niet vernoemd is naar Keltische moedergodinnen, wat dan wel? Naar vorm is er dan eigenlijk maar een mogelijkheid en dat is verbinding met een groep woorden—eigenlijk voortzettingen van een enkel Germaans woord met oneven verbuiging—waarmee van oudsher allerhande dikke en dichte zaken en zielen aangeduid worden.

Zie ten eerste met oe, zoals het hier besproken bos ook Moef en Moefte heette, Zuidnederlands moef ‘dikke vrouw; mollig iemand; pruilerig iemand’ en gewestelijk ook moefte ‘lui, lomp, plomp meisje’. Bijvoeglijk is er Antwerps moef ‘warm, drukkend, benauwd, van het weer’, dat beantwoordt aan algemeen Nederlands muf met korte klinker en Drents mof en Veluws moffig, deze met een betekenis ‘onfris van lucht’ die gemakkelijk uit ouder ‘dik van lucht’ ontstaan kan zijn. Vergelijk overzee ook Shetlands muff ‘benauwende, drukkende hitte’.

Andere zelfstandige naamwoorden zijn Duits Muffel ‘korte snuit; schepsel, met name een hond, met dikke afhangende lippen’, Brabants moff ‘soort vlezige aardbei’ en verouderd Zeeuws en Hollands moffe ‘grote baksteen’. Met p in stede van f zijn we beter bekend met Nederlands mop ‘baksteen’, ook ‘groot brok’ en ‘hard koekje’. En dat leidt ons verder nog naar Limburgs moep ‘koekje’.

Aannemelijk is tevens het toebehoren van Nederlands mof, ouder moffel, voor een ‘bonten, dikke, losse mouw ter warmhouding van handen’, voorheen ook ‘want’. Dit woord gaat weliswaar langs Oudfrans moufle terug op middeleeuws Latijn muffula, maar dat moet volgens de Zwitserse taalkundige Walther von Wartburg uiteindelijk alsnog zijn oorsprong in het Germaans hebben, gezien onder meer de vooral noordelijke verspreiding in Frankrijk. Het grondwoord is vandaar geduid als een verbasterde voorloper van de samenstelling mol-vel, maar beter is te denken aan verbinding met het voorgaande gewoordte.

Besluit

De bosnaam Moft, vroeger onder meer ook Moef en Moffet, verwijst wel niet naar Keltische godinnen en is hoe dan ook eerder Germaans. Hij is goed te duiden als (een oude afleiding van) een woord voor dikke en dichte dingen, in dit geval dichte begroeiing. We hebben hier dan een herinnering aan de tijd dat deze heuvelrug op veel plekken nog ondoordringbaar was door een volle wildernis aan bomen en struiken.

En de benaming is niet zonder weerga, gezien het bestaan van Engels thick en thicket, beide ‘struikgewas, kreupelhout’, (met) een evenknie van dik. Zo ook Duits Dickicht in dezelfde betekenis. Het afgeleide Engelse woord is bovendien vergelijkbaar om zijn geërfde, Germaanse achtervoegsel voor verzamelingen en dergelijke.