Hoe ver noordelijk reikte de Keltische wereld in de Lage Landen? Over dat vraagstuk is veel te doen geweest, met geen tekort aan boude beweringen. Het is onder geleerden niet ongewoon te menen dat heel België ooit Keltisch was, eigenlijk wel al het land tot aan de Rijn, en het wordt de laatste jaren weer betoogd dat zelfs de oude Friezen oorspronkelijk Kelten waren. Daartoe worden de namen van rivieren—de oudste en belangrijkste aanwijzingen die we hebben over de talen die er gesproken werden—al te gemakkelijk aangewend.

Romeinse getuigenissen

Jūlius Caesar, de man die Rome roem bracht door Gallië op de Galliërs te veroveren, maakte een opmerkelijk onderscheid op grond van de kennis die hij tijdens zijn veldtochten vergaard had, reeds een halve eeuw vóór onze jaartelling. Volgens hem bestond Gallia in zijn tijd uit drie delen, met alledrie hun eigen taal, instellingen en wetten: de Aquītānī in het zuidwesten, de Belgae in het noorden, en daartussen als grootste deel de eigenlijke Gallī, die zichzelf Celtae noemden. Hij voegde eraan toe dat de Belgae hiervan het dapperst waren, omdat zij het verst van de geneugten der beschaving verwijderd waren en voortdurend te kampen hadden met de Germānī, die aan de andere zijde van de Rijn woonden. In het zuiden werden de Belgae van de Gallī/Celtae gescheiden door de Mātrona en de Sēquana—stromen wier namen thans in het Frans Marne en Seine luiden.

Nu was Caesar bij lange na niet een betrouwbare volkskundige, alleen al vanwege zijn soms sprookjesachtige beschrijvingen. Bovendien kon het zijn wereldse doelen dienen hoe hij de grenzen van zulke gebieden trok. Immers, als Gallië zus en zo was en hij haar nieuwe meester, had hij de bevoegdheid om bijvoorbeeld gebeurlijke Germānī te verwijderen, aangezien die er dan uiteraard niet thuishoorden. Maar het klopte in elk geval wat hij zei over de Aquītānī. Die waren geen Keltisch volk. Hun taal was zelfs niet eens Indo-Europees, maar naverwant aan die van de Basken.

De meeste namen der Belgae, zowel stammen als zielen, lijken echter wel degelijk Keltisch te zijn geweest, hoewel steevast voorzien van Latijnse uitgang door de Romeinen. Zo blijkt meteen al uit de eerste Belgische namen die hij noemt; Iccius en Andecombogius heetten de leiders der Rēmī, die zich bij hem hadden aangesloten in zijn grote krijgsvoering. Aan de andere kant, de Keltische wereld was door haar welvaart en kunde lange tijd van hoog aanzien en grote invloed op noordelijke streken geweest. Dat kan ertoe hebben geleid hebben dat men zich ginder Keltische namen (en zeden) had aangemeten.

Caesar schreef verder dat in tegenstelling tot de Rēmī alle andere Belgae tegen Rome in verbond waren gegaan met de Germānī quī cis Rhēnum incolant (‘die aan deze zijde van de Rijn wonen’). Bovendien zeiden de Rēmī dat de meeste Belgae afstamden van Germānī, die immers ooit de Rijn waren overgestoken en de Gallī daar van dier vruchtbare landen hadden verdreven. Tussen Gallië en de Rijn woonden dan gekeltiseerde Germānī, oftewel Belgae, alsmede later gekomen Germānī. Die laatste groep noemde Caesar overigens ook wel Germānī cisrhēnānī, waartoe onder meer behoorden de Eburōnēs, die na een opstand uitgeroeid zouden zijn door Caesar—naar eigen zeggen dan. Hun twee koningen hadden overigens Keltische namen: Ambiorīx en Catuvolcus.

Anderhalve eeuw later, tegen het jaar 100, schreef de Romeinse geschiedkundige Pūblius Cornēlius Tacitus in boek 28 van zijn Germānia dat de Trēverī en Nerviī zich boogden op hun Germaanse afkomst, tamquam per hanc glōriam sanguinis ā similitūdine et inertiā Gallōrum sēparentur (‘alsof ze door de roem van dat bloed worden onderscheiden van de lome Galliërs’). De Griekse geschiedkundige Strábōn had honderd jaar eerder al zonder meer gesteld dat de Nerviī een Germaanse stam waren. Tijdens de verovering van België waren zij in elk geval een van haar machtigste stammen, woonachtig tussen de Schelde en de Maas. Maar ook bij hen heersten onmiskenbaar Keltische namen, zoals Boduognātus voor een hunner leiders.

De oorsprong en talige toebehoring van de naam Nerviī zelf is onbekend, net als die van de Menapiī, die ten noordwesten van hen woonden, bij de kust en later zelfs een tijdje deels aan de overzijde van de Rijn. Er is gewezen op de gelijkenis met de stam der Manapiī in Oost-Ierland, als ware het dezelfde naam, maar die afwisseling van e en a zou binnen een Keltisch kader nochtans een verklaring vergen. In elk geval had de Belgische stam die in het zuidwesten bij het Kanaal woonde waarschijnlijk een Keltische naam: Morinī als afleiding van Oudkeltisch *moris ‘zee’—de evenknie van Oudgermaans *mariz en vandaar Nederlands meer en Duits Meer.

Waternamen

Al met al lijken de Belgae dus eerder een vorm van Keltisch te zijn geweest of hebben gesproken, op zijn minst oppervlakkig. Alleen, zoals gezegd kan hier sprake zijn van latere keltisatie, gelijk de Rēmī het volgens Caesar beweerd hadden. Oudheidkundige vondsten, zoals de stijl van aardewerk en metaalwerk, zijn niet bijzonder behulpzaam in dezen, omdat daar niet gemakkelijk een taal aan te verbinden is. Wat rest zijn de namen van oorden en wateren, vooral die tweede.

Over het algemeen zijn de namen van rivieren bijzonder vast en worden ze overgenomen door nieuwe bewoners. Voor daadwerkelijke hernoeming moeten we bovenal denken aan ingrijpende volksverhuizingen, zoals gebeurd toen de Indo-Europeanen zich verspreidden over Europa. Dus, blijken de waternamen van België oorspronkelijk overwegend Keltisch, dan zouden we kunnen zeggen dat de germanisatie van het land vrij laat en geleidelijk voor het eerst op gang is gekomen, met de Franken tegen het begin van de middeleeuwen. Blijken ze van Germaanse herkomst, dan kan er evenzeer sprake zijn late germanisatie, alleen in dit geval een ingrijpende, met behoorlijke ontvolking en herbevolking van een ooit Keltisch gebied.

Ten slotte is het ook mogelijk dat we stuiten op een netwerk van Germaanse waternamen wier vormen zelve op hoge ouderdom wijzen, zodat het gebied dus betrekkelijk vroeg tot de Germaanse wereld moet hebben behoord. Daarbij hoeft het overigens niet zo te zijn dat de namen in die oude tijd door Germanen gegeven zijn. Ze kunnen ook stammen uit de tijd van Indo-Europese streektalen. Toen die zich ontwikkelden tot afzonderlijke dochtertalen, met alle klankverschuivingen van dien, ontwikkelden de waternamen zich ter plekke mee. Onder Germaanse waternamen verstaan we dus ook die Indo-Europese namen die de Germanen van hun onmiddellijke voorouders hebben geërfd en meenamen in hun klankverschuivingen.

Het westen

Van west naar oost heeft België hoofdzakelijk drie stroomgebieden, van drie rivieren: de IJzer, de Schelde en de Maas. In die volgorde zullen we de namen van de belangrijkste stromen bespreken, te beginnen met het meest westelijke stroomgebied, dat ook gelijk het kleinste van de drie is. Let wel, de *-ō in Germaanse waternamen was een vrouwelijke uitgang, die in het Oudnederlands en latiniseringen een -a werd.

Vanuit Frankrijk stroomt de IJzer West-Vlaanderen binnen, om bij Nieuwpoort in de Noordzee uit te monden. Dit is zonder twijfel een afleiding van het bekende Indo-Europese werkwoord *h₁eish₂– ‘krachtig zijn’, waarmee heel wat stroomnamen in Europa zijn gevormd, waaronder de Nederlandse IJssel. Getuigen de oude vormen, enerzijds Isara e.d., anderszijds Esere, gaat het hier waarschijnlijk om een afleiding *H₁eish₂-er-eh₂ die zich klankwettig ontwikkelde tot Oudgermaans *Īsarō (vanwaar IJzer) en Oudkeltisch *Ēsarā. Dat beide talen een eigen vorm hadden is een aanwijzing dat bij deze rivier zowel Kelten als Germanen woonden.

Een bijstroom van de IJzer heette de Ieper, ouder Ipera e.d. De gelijknamige stad is ernaar vernoemd en de stroom zelf heet daarom nu de Ieperlee. Deze ie is overigens de Westvlaamse tegenhanger van de ij, beide van de Germaanse *ī. Dat het hier gaat om vernoeming naar iepenbomen is mogelijk, maar geenszins wis. Te overwegen is aansluiting bij Usipetēs (ook Usipī), de gelatiniseerde naam van een Germaanse stam bij de Rijn, die wijst op afleiding van een werkwoord *uzīpaną ‘uitdrijven, verdrijven’. Het lang verloren grondwoord, Oudgermaans *īpaną ‘drijven’, ligge ook ten grondslag aan gewestelijk (Drents) Nederlands ieper ‘driftig’ en wissele met *ībaną (dan wel *īfaną), vanwaar onder meer Oudhoogduits eiber, eiver ‘fel’, Nederlands ijver ‘drift, hartstocht’ en gewestelijk (Drents) Nederlands iever ‘zandverstuiving’ (vergelijk Engels sand drift). Vergelijk ook Oudnoords Ífing, de naam van een mythische stroom die niet bevriest, en Fries Ipe ter verwijzing naar de zon (dan eigenlijk ‘drijvende’). De naam lijkt oud, en voor een Keltische oorsprong zijn ondertussen geen aanknopingspunten te vinden.

Het midden

Veel groter dan het stroomgebied van de IJzer is dat van de Schelde, die vanuit Frankrijk binnenkomt in Henegouwen, vervolgens Oost-Vlaanderen doorkruist en bij Antwerpen overgaat in de Nederlandse Westerschelde, die in de Noordzee uitmondt. De stroom wordt al in 52 voor onze jaartelling door Caesar genoemd, in de gelatiniseerde, verbogen vorm Scaldim. Klaarblijkelijk gaat het hier om een Oudgermaans *Skaldiz, als afleiding van het werkwoord *skaldaną ‘drijven, duwen, stuwen’, overgeleverd als onder meer Oudsaksisch skaldan en Oudhoogduits scaltan ‘hetz.’ Een andere afleiding *skaldaz leidde tot Middelhoogduits schalt en Middelnederlands schoud ‘duw, stoot’. De i in *Skaldiz zou er later voor zorgen dat de a een e werd. Deze waternaam is bewijs van vroege Germaanse bewoning in België.

De eerste grote bijstroom van de Schelde is de Hene, die ontspringt in de ernaar vernoemde provincie Henegouwen. De oude vormen Hangna, Haina, Hagna enz. beginnen steevast met een h en zijn daarmee onmiskenbaar Germaans, met als kennelijke voorloper *Hagenō. Het is echter niet gemakkelijk een wortel aan te wijzen. Mogelijk betekende de naam ‘potente’, als verwant van onder meer Oudnederlands hagan ‘stier’ en Oudhoords hagr ‘bekwaam’. Maar aangezien de Germaanse h van ouder *k (en *ḱ) komt, en de g tussen klinkers gebeurlijk ook, kunnen we tevens denken aan de wortel die ten grondslag ligt aan Grieks kēkíō ‘ontspringen, uitwellen’. Minder waarschijnlijk is afleiding van de voorloper van haag alsof deze stroom werd gekenmerkt door hagen langs de oevers. Al met al wekt de naam een oude indruk.

Daarna ontvangt de Schelde vanuit Frankrijk en West-Vlaanderen de Leie, ouder Legia (694, kopie 941). Het is onduidelijk of die daadwerkelijk een /g/ had of dat -gi- hier een /j/ weergeeft, zoals bijvoorbeeld in Songia naast Sonia (zie Zenne beneden). In het eerste geval kan het gaan om een Keltische naam, van de Indo-Europese wortel *leg- ‘druppen’, die in het Germaans een /k/ had, zoals in lekken, Lek en Laak, de naam van meerdere stromen in de Lage Landen. Maar in het tweede geval is langs Oudgermaans *Lajjō aan te knopen bij onder meer de wortel *leh₃i- ‘gieten, stromen’, bekend van onder meer Gotisch leiþu ‘sterke drank’, Litouws líeju ‘gieten’ en Iers líon ‘vloed, vulling’.

De Leie zelf ontvangt eerst nog de Mandel, die even moeilijk te duiden en in te delen is. Diens vroegst bekende vorm is Mandra (791, kopie 941), waardoor verbinding mogelijk is met Gotisch mundrei ‘doel’, Oudhoogduits muntar ‘fris, levendig, behendig’ en buiten het Germaans nog gewestelijk Litouws mañdras ‘hoogmoedig, slim, vrolijk, levendig’. Een andere mogelijkheid is afleiding bij een oude wortel die we ook kennen van Latijn mānō ‘vloeien, gieten, stromen’.

De volgende bijstroom van de Schelde is de Dender, die in Henegouwen ontspringt. De Th- van diens oudste vormen, zoals Thenra en Thenera, laat er geen twijfel over bestaan dat dit een Germaanse naam is. Hij hoort ofwel bij woorden als Gotisch ufþanjan ‘strekken; nastreven’, Duits dehnen ‘rekken’ en buiten het Germaans bijvoorbeeld Litouws tìnti ‘zwellen’, ofwel bij Oudengels þunor en Nederlands donder en denderen, alsof de rivier vernoemd is naar het geluid dat ze maakt. Naar de leeftijd van de naam kunnen we enkel gissen.

Dan voegt de Durme zich in Oost-Vlaanderen bij de Schelde. De oudste bekende vorm is Dormia (694, kopie 941). Op het eerste gezicht lijkt deze naam te horen bij andere oude waternamen die met Dur- beginnen en door de naamkundige Albrecht Greule geduid worden als verzelfstandigingen van een Indo-Europees bijvoeglijk naamwoord *d^hurós bij het werkwoord *d^heu- ‘lopen, rennen’. Maar met m-houdende achtervoegsels werd alleen rechtstreeks van de wortel afgeleid, niet van een andere afleiding. Dus in het geval van Durme moet de r tot de wortel behoren. In dat geval lijkt er maar één wortel mogelijk: *d^herh₃– ‘springen’, bekend van onder meer Oudindisch dhā́rā ‘stroom, straal’, Grieks thórnumai ‘bespringen’ en bij uitbreiding mogelijk ook Nederlands dartel. Daarbij is het echter niet uit te maken of de naam langs het Keltisch of het Germaans tot ons is gekomen. Het zal in elk geval een oude naam zijn.

In Antwerpen wordt de Schelde versterkt door de korte Rupel, ooit een brede, ondiepe stroom door wijd broekland. Dit zou een verholen samenstelling kunnen zijn. In het geval van een afleiding wijst de oorspronkelijk lange ū voor een p eerder op een Germaans woord. Mogelijk is afleiding van de voorloper van Nederlands roppen ‘afscheuren’ (vroeger ook ruppen), dat ooit ‘breken’ moet hebben betekend, gezien verwanten als Oudnoords rjúfa ‘(af)breken’ en buiten het Germaans bijvoorbeeld Latijn rumpō ‘losbarsten’ en ēruptiō ‘uitbarsting’. Vergelijk voor de betekenis hoe broek ‘drasland’ waarschijnlijk bij breken hoort.

De Rupel ontstaat door samenvloeiing van twee stromen: de Nete, die straks aan bod komt, en de Dijle, die vanuit Waals-Brabant loopt. Gezien de oudst bekende vormen Thila (1008) en Thilia (begin 12^e eeuw), dus met oorspronkelijke Th-, kan dit alleen maar een Germaanse naam zijn. Opvallend is de overeenkomst met de Duitse Deile (ouder Thidela, Thithela), die uitmondt in de Roer. Uit te gaan is van de wortel die ook te vinden is in Oudengels þínan ‘vochtig worden’ en Oudnoords þíðr ‘gedooid’.

De Dijle zelf ontvangt de Demer, die in Limburg ontspringt. In de oudst bekende vorm Tameram (908-15, kopie 14^e) kan T- een spelling zijn voor een Germaanse Th-. Anders is de latere D- ook niet te verklaren. Voor de hand ligt dan verwantschap met Oudsaksisch thimm ‘donker’, Oudnederlands thimster ‘duister’ en Nederlands deemster. Mogelijk ook was de schrijver beïnvloed door vergelijkbare, bekende stroomnamen, zoals de Britse Tamesas (nu Thames), die overigens uiteindelijk verwant zullen zijn. Er is in elk geval geen sprake van een late germanisatie van een Keltische naam, in de zin van vervanging van een oorspronkelijke T- met een Th- (of D-), want er zou geen enkele reden of prikkel voor zijn. De naam is Germaans en oud.

De Demer wordt op haar beurt versterkt door de Gete (Frans Gette, Waals Djåçe), een samenvloeiing van de Grote en Kleine Gete, beide vanuit Waals-Brabant. De oudst bekende vorm Gatia (956, kopie 13^e) wijze op Oudgermaans *Gatjō (dan wel *Gētijō) bij het werkwoord *getaną ‘(een weg) vinden’, bekend van onder meer Oudengels getan, Engels to get, Oudnoords gata ‘weg’ en Nederlands gat, dat oorspronkelijk ‘doorgang’ betekende. Een Keltische duiding is onwaarschijnlijk maar mogelijk als we uitgaan van *Gatiā bij de Indo-Europese wortel *g^heh₁– ‘gaan’, die anderszins niet voorkomt in het Keltisch en wel in het Germaans, zoals in Nederlands gaan.

De Nete is de andere stroom die zoals gezegd met de Dijle in de Rupel samenkomt. Haar oudste vorm Huita (726, kopie 1191), lees Hnita, verraadt met Hn- een Germaanse herkomst. Het gaat hier om een afleiding van een werkwoord dat is overgeleverd als onder meer Oudengels hnítan ‘stoten, duwen’ en gewestelijk (Zaans) Nederlands nijten ‘stoten met de hoorns’. De naam heeft daarmee een vergelijkbare betekenis als de Schelde, maar kan betrekkelijk jong zijn, omdat het werkwoord nog lang heeft bestaan, al lijkt de betekenis al vroeg tot ‘stoten met de hoorns’ te zijn vernauwd.

Ten slotte is er nog de Zenne, die helemaal vanuit Henegouwen de Dijle voedt in Antwerpen. De oudste vorm die we kennen is Sama (1159), wel een verschrijving van Sania. Opmerkelijk is de ongetwijfeld verwante naam van een harer zijstromen: de Zuun (nu Zuunbeek, vroeger Zuene, Sona enz.). Alleen binnen een Germaans kader kan de verwantschap verklaard worden: Zenne en Zuun komen klankwettig van *Sanjō en *Sōnijō (vergelijk plaatselijk gruun ‘groen’ van *grōnijaz). De tweede is een zogenaamde vr̥ddhi-afleiding van de eerste, ter aanduiding van toebehoring. In het Keltisch zou de afleiding een lange *ā hebben gehad. *Sanjō zelf kan afgeleid zijn van *sananą ‘streven’, de voorloper van Oudfries sana ‘tegenstreven’ en Zwitsers sane ‘verlangen’, buiten het Germaans verwant aan onder meer Hettitisch šanḫ- ‘zoeken, streven, vorderen’. Aangezien vr̥ddhi-afleidingen vroeg in onbruik zijn geraakt moeten deze namen van hoge ouderdom zijn. Met *Sōnijō werd overigens tevens naar het nabije bos verwezen: een oude latinisering Sonia werd verlengd tot Zoniënwoud.

Het oosten

Nog net iets groter dan het vorige stroomgebied is dat van de Maas, binnen België althans. De Ardense bijstromen aan de bovenloop zullen hier buiten beschouwing worden gelaten. De belangrijkste daarvan zijn de Semois, Viroin, Samber, Eau d’Heure, Lesse, Bocq en Sûre. De aanname van Keltische herkomst is daarbij snel gemaakt, maar ook daar valt op grond van de oude vormen evengoed Germaanse herkomst te betogen.

De Maas zelf komt vanuit Frankrijk te Namen binnen, gaat door Luik en vormt daarna grotendeels de grens tussen de twee Limburgen, waarna ze in Nederland doorstroomt. Deze naam heeft vanouds twee vormen: Oudkeltisch *Mosā en Oudgermaans *Masō. De Germaanse kan zowel een ontlening van de Keltische zijn als een eigen, klankwettige ontwikkeling vanuit ouder *Mosā. Deze is vervolgens het beste te verklaren als een afleiding van *mōs-, *mos-, een verlenging (of vervoeging) van het Indo-Europese werkwoord *mō- ‘streven’, ouder *meh₃–. Hierbij horen onder meer Grieks mṓsthai ‘streven’ en Middelnederlands moeien ‘zich inspannen, vermoeien’. De s-houdende vorm van het werkwoord vinden we bovendien terug in bijvoorbeeld gewestelijk Noors masa ‘zwoegen’ en mosen ‘rozig’. Merk op dat Maas en Zenne aldus beide ‘strevende’ betekenen.

Halverwege tussen de steden Namen en Luik voegt de Mehaigne zich bij de Maas, met als eerste vorm op schrift Mahania (868, kopie 18^e) en daarna Mahagne (1211). De h wijst op Germaanse herkomst, met als kennelijke grondvorm *Mahanjō, waarbij de klemtoon overigens op de eerste lettergreep lag, aanvankelijk. Aangezien de Germaanse *h klankwettig is verschoven uit een oudere *k (of *ḱ), kunnen we aanknopen bij de Indo-Europese wortel van bijvoorbeeld Litouws makonė ‘poel’, Oudbulgaars mokrъ ‘nat, vochtig’ en de Ligurische stroomnaam Macra. Mogelijke verwanten binnen het Germaans zijn schaars, dus de naam zal zo oud zijn als het Germaans zelf of niet veel jonger.

Hierna komt de Hoyoux, tevens met een h, dus ook Germaans. De vroegst bekende vorm Hoio (885, kopie ±1040) wijst op ontwikkeling uit Oudgermaans *Hujō ‘zwellende’, van een werkwoord *hujaną ‘zwellen, groeien’ dat voortleeft als gewestelijk (Drents) Nederlands huien ‘dijen’ en buiten het Germaans evenknieën heeft zoals Grieks kuéō ‘zwanger zijn’ en Oudindisch śváyati ‘aanzwellen’. Overigens werd *Hujō ook als jongensnaam gegeven, kennelijk in de hoop op goede groeiers, getuigen bijvoorbeeld Oudsaksisch Hoio en Fries Hoaie.

De volgende bijstroom van de Maas is de Ourthe in de stad Luik, vanuit Belgisch Luxemburg, met oude vormen als Orto (634, kopie 10^e) en Urtam (922). Deze naam is op vele wijzen te verklaren, in beide talen, maar aantrekkelijk is ten eerste een Oudgermaans *Urtō, dat gezien de klankwettige verschuiving van *t uit ouder *d aldus van dezelfde wortel kan zijn als Oudindisch ārdrá- ‘vochtig’ en Avestisch Arədvī, de naam van een Indo-Iraanse god der wateren. Er valt evenwel te denken aan Oudkeltisch *Urtā, bijvoorbeeld bij de Indo-Europese wortel *u̯ert- ‘draaien’, zoals ook Latijn vertō, vortō ‘zich wenden, draaien’ en Oudiers difortī ‘uitgieten’.

De Ourthe heeft als eerste grote bijstroom de Amblève, in het Duits Amel geheten, vroeger Amblauam (670, kopie 10^e), Amblaua (±681), Amblauiam (877, kopie 13^e) enz. Het tweede deel -aua/-auia kan een achtervoegsel zijn, maar ook een ander woord, zoals Oudgermaans *ahwō ‘stromend water’ en/of *aujō ‘land langs stromend water’. Het eerste deel Ambl- is moeilijk te duiden. De b kan hier een overgangsklank zijn, dus een ouder *Aml- is mogelijk, als voortzetting van ouder *H₂emH-l-, en dat als afleiding bij het Indo-Europese werkwoord *h₂emH- ‘gieten’. Hiermee zijn meerdere Europese stroomnamen gemaakt, waaronder de Amer, de Eem en de Eems in Nederland en Noord-Duitsland. Vergelijk ook gewestelijk (Drents) Nederlands beëmen ‘besproeien’ (met name ‘het onder water laten lopen van hooilanden’). Maar Ambl- kan ook een verlenging zijn van Gallisch ambe ‘stroom’, klankwettig waarschijnlijk uit ouder *m̥b^h–, de onbeklemtoonde vorm van de Indo-Europese wortel *neb^h–, binnen het Germaans bekend van *nebelaz ‘nevel’.

Hierna ontvangt de Ourthe de Vesder oftewel Vesdre, en in het Duits Weser. De oude vormen, Ueserem (915, kopie 13^e) en Wisera (1153) geven aan dat dit oorspronkelijk dezelfde naam is als de Duitse Weser (ouder Wisera) die bij Bremerhaven in de Noordzee uitmondt. Als zodanig kan hij zowel langs het Keltisch als het Germaans tot ons gekomen zijn, en het is mogelijk dat hij stamt uit een tijd dat de beide talen nog niet bestonden, dat wil zeggen zich nog niet vertakt hadden uit hun gemeenschappelijke voorloper, het Indo-Europees. De onderliggende wortel is in elk geval *u̯eis-, *u̯is- ‘stromen’, vanwaar ook Wijzend, letterlijk ‘stromend’, de naam van meerdere wateren in Noord-Holland.

Ten slotte hebben we de Jeker, die vanuit Limburg bij Maastricht rechtstreeks tot de Maas komt. Diens vroegst bekende vormen zijn Iecoram (1034, kopie ±1700), Iechoram (1096) en Jecore (1133). Vanuit vroege romanisaties als Iairam (1105, kopie 13^e) en Iayram (1190) komen hedendaags Waals Geer en Djer. Mogelijk als voorloper is een Oudgermaans *Jekurō of *Jekwerō. Aangezien Germaans *k meestal is verschoven uit ouder, Indo-Europees *g (dan wel *ǵ) kan hier aldus sprake zijn van de wortel *i̯ēg^w–, die is vastgesteld op grond van onder meer Litouws jėgà ‘kracht, macht’ en Grieks hḗbē ‘jeugdige kracht’. Vergelijk hoe de Hene mogelijk de ‘potente’ is. De naam wekt in elk geval een zeer oude indruk.

Besluit

Aan de hand van deze beschouwing zijn de Belgische waternamen in drieën te verdelen. Er zijn de namen waarvan het onmogelijk is om vast te stellen of ze uit/langs het Germaans of het Keltisch zijn gekomen, er zijn de waarschijnlijk Germaanse, en er zijn de onmiskenbaar Germaanse, waaronder Schelde, Hene, Dender, Dijle, Demer en Nete. Bij die laatste groep zijn met gemak een hele reeks namen van kleinere stromen te voegen die gezien de woordstof en aard van hun afleiding heel oud moeten zijn. Enkele voorbeelden zijn Vijve, Vichte, Voer, IJse, Herk en Oeter, onderscheidenlijk van Oudgermaans *Fimfō, *Fimftō, *Fōrō, *Īskō, *Harkō en *Ōtrō.

Naamkundigen en aanverwante geleerden hebben hierbij de neiging gehad om sommige te verklaren als het gevolg van late germanisatie—of verdietsching, zoals bijvoorbeeld Albert Carnoy het noemde. Alsof binnentrekkende Germanen stuitten op Keltische waternamen die zij vervolgens met terugwerkende kracht Germaanse klankverschuivingen lieten ondergaan. Men hoorde Tamera en maakte er *Thamera van, de voorloper van Demer. Waternamen met Tam- komen wel vaker voor in Keltische landen, en deze naam is overgeleverd met de spelling Tam-, dus ware hij oorspronkelijk wel Keltisch. Zo gaat de gedachte. Maar de enige reden tot zulke vervorming is voor sprekers om de naam te laten lijken op iets uit de eigen woordenschat; in het geval van Demer kan daar geen sprake van zijn. En zoals gezegd was t ook een spelling voor th.

Volgens een reeks stukken van J. Devleeschouwer zijn enkele van deze Germaanse namen inderdaad zeer oud, uit de derde eeuw vóór onze jaartelling, maar gaat het om (vaak verkeerde) vertalingen van Keltische, die op hun beurt (vaak verkeerde) vertalingen waren vanuit een niet-Indo-Europese, in dit geval Oeralische taal. Hoewel dit in beginsel mogelijk is, zij het eerder met een andere ondergrond dan Oeraals, is het bij voorbaat twijfelachtig dat men indertijd aan het vertalen was geslagen. Ondanks enkele goede duidingen van Devleeschouwer staat de hele benadering bol van de aannames, waarbij de geringste mogelijkheden ongezien gelden als sterke aanwijzingen en bevestigingen van een veronderstelde geschiedenis.

Niettemin is het onwaarschijnlijk dat de Germaanse waternamen van België pas in de tijd van de Franken zijn ontstaan, te weten vanaf de derde eeuw ná onze jaartelling. Naamkundige beschouwingen staven juist de bewering van de Rēmī zoals gemeld door Caesar: de meeste Belgen stamden af van Germanen die lang tevoren de Rijn hadden overgestoken. Daarbij zullen ze waarschijnlijk inderdaad Kelten (of dier voorouders) hebben verdreven of ingelijfd. Het strookt in elk geval met wat de Duitse naamkundige Jürgen Udolph onder meer heeft besloten op grond van zijn duizelingwekkend uitgebreide onderzoek naar de Urheimat:

Nur aus dieser starken germanischen Namenschicht heraus ist auch die weitere frühe Ausbreitung nach Westen und über den Rhein in die Niederlande und in das nördliche Belgien bis zur Kanalküste und darüber hinweg zu erklären.