Poëzie is wat verloren gaat bij het vertalen. Dat was althans de mening van de Amerikaanse dichter Robert Frost (1874-1963). Het is een veelgehoorde opvatting, en niet zonder reden: meer nog dan prozaschrijvers, spelen dichters voortdurend met de ritmes en bijzondere beelden, gedachten, en subtiele associaties van woorden. Wie kan bijvoorbeeld zonder de dreunende, monotone klank van het woord ‘tomorrow’, Macbeths beroemde klacht ‘Tomorrow, and tomorrow, and tomorrow’ vertalen?

Maar we kunnen ook de vergelijking met andere kunsten trekken. De poëzievertaler is dan een uitvoerend muzikant, die een eigen invulling geeft aan andermans noten. Beter nog: een arrangeur die, bijvoorbeeld, een lied van de Beatles omwerkt voor symfonieorkest. Of een schilder die middeleeuwse fresco’s nabootst met olieverf op doek. In ieder geval is er iets dat verandert, iets dat verloren gaat, maar tegelijkertijd een constante: de geschreven bladmuziek, de contouren van een compositie, de geschilderde voorstelling.

Juist door de discipline die vereist is om verloren poëzie in vreemde woorden weer te vinden, is het vertalen van gedichten één van de beste manieren om een taal te leren kennen. J.R.R. Tolkien schreef eens dat de vaste schooloefening om Latijnse dichters naar het Engels te vertalen, hem meer over de uitdrukkingskracht van zijn taal geleerd had dan menig studieboek. Voortdurend wordt een vertaler gedwongen te kiezen welke subtiele associaties, klanken en beelden hij laat vallen, en welke hij over kan nemen in zijn eigen taal.

Vertalend naar het Nederlands, leidt vooral het krampachtig vasthouden aan rijm mijns inziens vaak tot gekunstelde vertalingen. Je hoeft het niet met John Milton (1608-1674) eens te zijn dat eindrijm de uitwas van een barbaarse tijd is, om te zien dat een vertaling naar het Nederlands met ritme, alliteratie en assonantie het gemis van rijm grotendeels op kan vangen. Bovendien biedt de grotere vrijheid in woordkeuze meer mogelijkheden om nauwkeurig te vertalen.

Om meteen de (verbale) daad bij het woord te voegen: hieronder het romantische sonnet I have been very lonely all today uit Owen Barfields allegorische sprookje The rose on the ash-heap. Er gaat in het Nederlands ongetwijfeld veel verloren, onder meer het rijm, maar toch hoop ik dat iets van het vloeiende ritme, de beelden en de ongedwongen stijl terug te horen zijn in de vertaling. Zo niet dan heb ik in elk geval, door mezelf te verliezen in vertaling, de poëzie van het Nederlands weer beter leren kennen – èn dan bevatten Robert Frosts woorden wellicht meer waarheid dan ik geneigd ben te denken.

I have been very lonely all today,
Above the million voices of the crowd
Hearing one voice I might not set at bay
Of lost imagination, crying loud
How wide the world was it must wander through
And for what empty years – till in dismay
I turned mine eyes up to the stars and knew
Only that they were very far away.
     Ah, God, to come this evening to some room
     And, dropping soft the latch on stars and men,
     To find my Lady in its firelit gloom
     Filling it with her loveliness, and then
     To take her in my arms and hear her say:
     I have been very lonely all today!

Hoe eenzaam ben ik heel de dag geweest!
Ver boven al de stemmen van de wereld
Vertelde één stem, die niet te stillen was,
Van dromen die verdwenen. Luid riep zij:
Hoe wijd is deze wereld, en hoe leeg
De jaren die mij wachten. In wanhoop hief
Ik toen mijn ogen hemelwaarts en wist
Niets dan dat de sterren ver weg waren.
     Ach kon ik nu maar komen in een kamer
     En zacht de luiken tot de wereld sluiten,
     En in de schemer daar mijn liefste vinden
     En haar schoon gelaat. Dan zou ik haar
     Vasthouden in mijn arme’ en zij zou zeggen:
     Hoe eenzaam ben ik heel de dag geweest!