Na de mare en de nekker zou ik het nu graag over een ander wicht willen hebben: de kabouter. Bij de kabouter denken we algauw aan het gemoedelijke kleine wezentje uit de werken van Rien Poortvliet en Wil Huygen: het zeer succesvolle Leven en werken van de Kabouter (1976) en het vervolg De oproep der Kabouters (1981). Daarin wordt de kabouter op een zodanig naturalistische en vanzelfsprekende wijze beschreven, dat ik als klein kind niet aan zijn bestaan twijfelde. Ik heb vele uren in die boeken gebladerd, en was tijdens boswandelingen altijd op zoek naar sporen van kabouters.

Zoals bij de meeste bovennatuurlijke wezens het geval is, is de voorstelling van de kabouter door de eeuwen heen veranderd. Het is moeilijk te zeggen hoe deze precies was in vroegere tijden, maar er zijn gelukkig altijd wel wat aanwijzingen te vinden in de naam zelf.

De etymologie van kabouter is echter een aardige uitdaging. Wat in elk geval vast staat is dat het een vervorming is van de oudere, Middelnederlandse vorm coboud; dat lijkt al wat meer op Duits Kobold. Het eerste deel in kabouter/coboud/Kobold is hoogstwaarschijnlijk Oudgermaans *kuban ‘huis’, vanwaar (oostelijk) Middelnederlands cove ‘hut, huisje’, Duits Koben ‘schuurtje, hok’, Oudengels cofa ‘kleine ruimte’ en Oudnoords kofi ‘vertrek’. Vergelijk voor dit deel Oudengels cofgodas ‘huisgoden’.

Maar het tweede deel in kabouter/coboud/Kobold is een stuk duisterder. Hiervoor worden door het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands (EWN) drie mogelijkheden gegeven. De eerste is Oudgermaans *waldaz ‘heerser’, een woord dat ook te vinden is in voornamen als Wouter (< *Waldaharjaz ‘legerleider’) en Arnoud (< *Arnuwaldaz ‘heerser als een arend’), en dat verwant is aan het woord geweld en Middelnederlands wouden ‘heersen’. Het heeft overigens niets met woud ‘bos’ te maken. Een kabouter/coboud/Kobold is dan een ‘heerser van het huis’. Dit lijkt mij onwaarschijnlijk, want dan zouden we voor de Duitse vorm eerder Kobolt dan Kobold verwachten. Bovendien was de ‘heerser van het huis’ nog altijd het hoofd van de familie.

Waarschijnlijker is dan de mogelijkheid dat het hier gaat om Oudgermaans *hulþaz ‘genegen, getrouw’, vanwaar onder meer Oudnederlands hold, Oudsaksisch hold, Oudhoogduits hold, Oudengels hold en Oudnoords hollr. Het is nog te vinden in de uitdrukking hou en trouw. Een variant hiervan, *hulþan, betekende zoiets als ‘vriend’, en werd in de Germaanse talen vaak gebruikt ter aanduiding van bepaalde bovennatuurlijke wezens. Zo is nog in het Duits een Unhold een ‘boze geest, duivel’ en sprak men in het Middelnederlands van goede houden ‘goede geesten, beschermgeesten’. Verder verwant zijn overigens hulde ‘eerbetoon, erkenning’ en hellen ‘nijgen’. Een kabouter/coboud/Kobold is dan een ‘huisgeest’.

Hiermee wordt echter niet verklaard waarom er in kabouter een -b- zit, in plaats van de te verwachten Nederlandse -v-. Daarom legt het EWN nog de mogelijkheid voor dat het tweede deel van kabouter/coboud/Kobold Oudgermaans *balþaz ‘moedig’ is, vanwaar onder meer Duits bald ‘gauw’ en Nederlands boud ‘stoutmoedig’. Dit lijkt mij echter zeer onwaarschijnlijk. Immers, wat zouden wij ons dan moeten voorstellen bij een ‘huis-moedige’? Bovendien zouden we voor de Duitse vorm ook eerder Kobald verwachten dan Kobold.

Nee, dan lijkt mij de tweede mogelijkheid toch het meest waarschijnlijk; kabouter/coboud/Kobold is de voortzetting van *kubahulþaz ‘huisgeest’. Dit werd in het vroege West-Germaans samengetrokken tot *kobold. Al gauw wist men niet meer wat voor een samenstelling dit precies was; men dacht er bold ‘boud’ in te herkennen, en legde daar vervolgens de klemtoon op, waardoor de verwachte verandering van -b- naar -v- in het Nederlands kon uitblijven. Daarna volgde nog de normale, Nederlandse algemene klankontwikkeling van -old naar -oud, en verdere vervorming. Het verloop was dan als volgt:

Oudgermaans *kubahulþaz > Westgermaans *kobold (KO-bold) > Oudnederlands *kobold (ko-BOLD) > Middelnederlands coboud (ko-BOUD) > Nederlands kabouter (ka-BOU-ter). Ter vergelijking: een ‘correcte’ voortzetting van *kubahulþaz zou geleid hebben tot Nederlands koofhoud, of in samengetrokken vorm kovoud of koveld (met de klemtoon dus op de eerste lettergreep).

Zoals ik in het begin al aangaf: we kunnen ons afvragen in hoeverre de huidige voorstelling van de kabouter overeenkwam met die van de oorspronkelijke *kubahulþaz. Dat die laatste niet standaard met een rode puntmuts rondliep lijkt voor de hand te liggen, maar hoe zit het met de afmetingen? Werd de *kubahulþaz van oudsher als een voetlang wezentje gezien? En hoe gemoedelijk was hij? In de voorstelling van Poortvliet en Huygen was de kabouter niet zonder meer even vriendelijk; hij kon best een pestkop zijn. Wij weten ook dat men er in de Oudgermaanse tijd zorg voor droeg goede verhoudingen te onderhouden met de bovennatuurlijke wezens om hem heen, de huisgeesten inbegrepen. Men zag een vriendelijke geest liever niet vertrekken, of erger nog: dat hij veranderde in een onvriendelijke geest, een heuse kwelgeest.

Hoe dan ook, ik voel er wel voor om vanaf nu ook te spreken van kovelden, naast (of in plaats van) kabouters.