Long they laboured in the regions of Eä, which are vast beyond the thought of Elves and Men, until in the time appointed was made Arda, the Kingdom of Earth.
Aldus J.R.R. Tolkien in de Valaquenta (‘het verhaal van de Machten’), een van de delen van de Silmarillion. Die zin behelst twee van mijn meest geliefde Engelse woorden: vast en beyond. Het zijn meteen ook twee woorden die niet echt een Nederlandse tegenhanger hebben. Wat is vast? Het is uitgestrekt, onmetelijk, enorm, reusachtig, enz. Allemaal woorden die de eenvoud missen die juist zo’n kracht verleent aan vast. Is er geen ander woord? Wel, vast is in de verte verwant aan ons woord woest. Hoewel woest meestal zo veel als ‘leeg’, ‘wild’ en ‘onherbergzaam’ betekent en heeft betekend, lijkt P.C. Hooft het ooit te hebben gebruikt in nét die betekenis als die van vast:
… mijn Soon dien ick alleen voor al mijn cracht en groot vermogen houwe, als ick den omvang woest van ’s werelds rond aenschouwe, wat Godheit kent het hof des hemels ons gelijck, in breedtheit onbepaelt van eeuwichstreckend rijck?
Maar wie heden woest in dezelfde betekenis als Engels vast wil gebruiken, zal wel heel slim zijn zin moeten opzetten. Eerder zal echter misverstand worden geoogst. Dan blijft er naar mijn mening nog maar één mogelijkheid over; een woord dat weliswaar niet geheel dezelfde lading dekt als vast, maar wel een zelfde eenvoud heeft. Ik heb het over weids. Diens betekenisveld behelst ‘luisterrijk voordoend’, ‘verheven, indrukwekkend’, ‘uitgestrekt’ en ‘omvangrijk’. Het is overigens een afleiding bij weide, maar is in betekenis beïnvloed door wijd.
En wat met beyond? In Tolkiens zin hierboven is het gebruikt als voorzetsel. In die hoedanigheid wordt het onder andere vertaald als ‘voorbij’, ‘achter’, ‘verder dan’ en ‘aan de overzijde van’. Het komt van Oudengels begeondan en is verwant aan onze woorden ginds, ginder en gene. Geen van die woorden is echter een voorzetsel. De verleiding is groot om hier terstond een woord als beginden te maken, in vorm zoals binnen (= be-innen), buiten (= be-uiten), boven (= be-oven), beneden en benoorden. Het zal de terloopse lezer alleen geen deugd doen. Dan dunkt het mij dat voorbij in dit geval de beste vertaling is, want de meest begrijpelijke nog. Met al dat in acht genomen geef ik u mijn vertaling van Tolkiens zin:
Lang arbeidden zij in de gewesten van Eä, welke weids voorbij het denken van Elven en Mensen zijn, tot in de vastgestelde tijd was gemaakt Arda, het Koninkrijk van Aarde.
Taaldacht 
Felix Timmermans schrijft in De harp van Sint Franciscus:
“De Heilige! De Heilige! Moeders staken hun kinderen vooruit! Het volk kwam van woest en wijd per wagen en te voet. Zieken en kreupelen en blinden stonden in haag langs de weg. ’t Was of al de gasthuizen van den omtrek leeg gehaald waren.”
Dank. Aanvankelijk dacht ik dat Timmermans hier inderdaad woest gebruikt in dezelfde betekenis als Engels vast. Maar nu twijfel ik; bedoelt hij niet gewoon het ‘woeste land’, oftewel het land buiten de beschaving, d.w.z. het platteland en de bossen?
Mooie vertaling. Ik zou alleen bij ‘beyond’ opmerken dat het volgens mij geen plaatsaanduiding betreft, maar een metaforische manier om te zeggen dat de grootsheid/weidsheid van Eä boven het bereik van het denken van mensen en elven uitstijgt ofwel er niet door te bevatten is (nog twee metaforen overigens). Bij ‘weids voorbij’ krijg ik de indruk dat ‘weids’ verwijst naar de afstand tussen ‘de gewesten’ en ‘het denken’ (als in ‘ver voorbij’), waar ‘vast’ de omvang van de ‘regions’ aanduidt. Ik zou denk ik voor zoiets gaan:
“Lang arbeidden zij in de gewesten van Eä, groots voorbij het denken van Elven en Mensen, tot op de vastgestelde tijd Arda was gemaakt, het Koninkrijk der Aarde.”
Als ik de betekenis preciezer zou willen vertalen (wat de stijl niet ten goede komt) misschien zelfs:
“Lang arbeidden zij in de gewesten van Eä, weidser dan het denken van Elven of Mensen kan bevatten, tot op de vastgestelde tijd Arda was gemaakt, het Koninkrijk der Aarde.”
Twintig verschillende vertalers zouden vast met twintig verschillende oplossingen komen (zou wel een interessant experiment zijn overigens). Weet je toevallig hoe Schuchart de zin vertaald heeft?
Nou, ik had bij beyond geen plaatsaanduiding in het hoofd, maar stellig een ontstijging. Nochtans kwam ik bij voorbij uit.
Het woord weids is volgens mij nimmer een aanduiding van afstand tussen één zaak in het bijzonder en een plek of zaak elders, waardoor weids voorbij evenmin zo’n aanduiding is. Maar weids voorbij zal gauw als wijd voorbij worden gelezen.
Je aarzeling is terecht wat mij betreft, maar toch zou ik de vertaling zo letterlijk mogelijk houden. Of: mijn wens is te hevig om een zin te hebben die de oorspronkelijke nauw volgt. Een andere mogelijkheid voor mij is om de volgorde nog te veranderen (in dit geval enkel verplaatsing van het woord zijn):
“Lang arbeidden zij in de gewesten van Eä, welke weids zijn voorbij het denken van Elven en Mensen, tot in de vastgestelde tijd was gemaakt Arda, het Koninkrijk van Aarde.”
Schucharts vertaling heb ik nooit gelezen wat deze zin betreft. Ik heb er wel eens in gebladerd en was teleurgesteld. Eenzelfde ervaring had ik met zijn vertaling van The Lord of the Rings. En ik weet niet wie The Children of Húrin heeft vertaald, maar daarin is ook veel verloren gegaan, naar mijn oordeel. Ik heb wat dat betreft liever dat de vertaler Engelse invloeden in z’n syntaxis en woordkeuze toont dan dat-ie een heel veilige vertaling heeft.
Ja, zo zou ik ‘weids … voorbij’ wel mooi en ondubbelzinnig vinden. Zelf heb ik Schucharts vertalingen ook niet meer dan doorgebladerd, en was er niet al te enthousiast over. Overigens is het maar de vraag wat veiliger is: een vertaling die heel dicht bij het origineel blijft, of een vertaling waarbij de vertaler zijn creativiteit gebruikt om een volwaardig evenbeeld in de doeltaal te scheppen.
In elk geval is vertalen een goede manier om een tekst beter te begrijpen; ooit heb ik zelf met dit doel nog twee stukken uit de (onvertaalde) History of Middle-Earth vertaald: ‘Of Tuor and his coming to Gondolin’ en ‘Athrabeth Finrod ah Andreth’ (of zoiets).
Tolkien was zelf nog redelijk te spreken over Schucharts vertaling, volgens mij. Maar zijn kennis van het Nederlands was uiteraard niet zo heel groot. Bovendien: Tolkien was erg geschrokken van de Zweedse vertaling en van de verwaandheid van die vertaler; zo zal hij Schuchart in een positiever licht hebben gezien.
Zo’n evenbeeld is te scheppen, mits je als vertaler ook een goede grip hebt op archaïsche en hoge spraak.
Heb je je eigen vertaling nog eens teruggelezen onlangs? Ik heb zelf het begin van The Silmarillion vertaald en heb een tijdje later, bij teruglezing, veel zitten veranderen/verbeteren.
Ja, ik heb onlangs de vertaling teruggelezen, en moest inderdaad flink wat verbeteren. Nu heb ik dat eigenlijk altijd met vertalingen die ik maak (wat ook mijn werk is): pas als ik de vertaling helemaal los van de brontekst en -taal kan lezen kan ik hem goed beoordelen.
Heb je overigens jouw vertaling van het begin van The Silmarillion nog? Het lijkt me wel interessant om eens een alternatief voor de vertaling van Schuchart te lezen.
Vertaal je hoofdzakelijk romans en dergelijken?
Ik heb mijn stuk vertaling nog; het gaat maar om een handjevol bladzijden, te weten de Ainulindalë en de eerste alinea’s van de Valaquenta. Ik zal haar je toezenden.
Bedankt; ik lees het met plezier. Ik vertaal nog niet zo lang profesioneel, en het gaat (helaas) vooral om webteksten, persberichten, etc., en zo nu en dan een paar hoofdstukken non-fictie of zelfs wat fictie. Naar het laatste gaat uiteraard wel mijn voorkeur uit.
Ik doe ook mee:
“Lang laboreerden zij in de streken van Eä, welke hoger en dieper zijn dan het denken van Elf of mens”.
“Lang warkt’n sie in de essen van Eä, die heuger en dieper bint dan het deenk’n van Elf of meens”.
😛
Je krijgt, in mijn boekje, één punt aftrek vanwege het gebruik van laboreerden in plaats van arbeidden. 😉 Laboreren is een dikke inkhorn term! Meer dan to labour dat in het Engels is, in elk geval.
Je krijgt twee punten vanwege de Twentse vertaling.
Ik zou zeggen: nu moet ik ook een Groningse vertaling hebben. Maar misschien geniet een Oudgermaanse vertaling voorrang.
Ha! Ik krijg een dikke punt terug voor de alliteratie, monneer!. 😛
Je vergeet dat ik veel met inkhorns werk. lol
Als de klemtoon op de eerste lettergreep van laboreren zou liggen, dan ja. 😀
Maar je krijgt alsnog punten voor je zeer fraaie inktwerk.