Wie heeft schuld, en wie niet? Sinds mensenheugenis zijn er rechters om deze vraag te beantwoorden. Van hen wordt oordeel verwacht. De letterlijke, oorspronkelijke betekenis van oordeel is ‘dat wat is uitgedeeld’. De rechters van weleer deelden hun vonnis uit, hun doem in de oude zin van het woord. Maar altijd zijn er zaken en geschillen geweest waarbij een rechter geen uitkomst kon bieden. Zo wendde men zich in de tijd van de oude Germanen vaak naar de goden voor een oordeel.

Dit deden zij door middel van lichamelijke (vaak zware) beproevingen. Een daarvan was de vuurproef, die in verschillende hoedanigheden bestond. De beschuldigde moest bijvoorbeeld over gloeiende kolen lopen, of zijn hand in het vuur steken. Bleef hij ongedeerd of heelden zijn wonden spoedig, dan hadden de goden bepaald dat hij onschuldig was. De goden oordeelden aldus, deelden aan stervelingen uit wat hun toekwam, bepaalden hun lot. De Engelse tegenhanger van oordeel heeft deze duiding behouden; een ordeal is letterlijk een beproeving.

Voor het beeld van de goden als ‘uitdelers’ vergelijke men ook het woord demon, dat (via het Frans of Latijn) is overgenomen van Grieks daímōn ‘goddelijke macht, godheid’. Vermoedelijk was de oorspronkelijke betekenis daarvan ‘verdeler, uitdeler (van het lot)’ en komt het van dezelfde wortel als Grieks daíesthai ‘verdelen’ en Nederlands tijd.

Het oordeel van de goden kon ook worden gezocht door middel van een tweestrijd, oftewel een duel. Noemde een man een ander een lafaard of anderszins onmannelijk, dan werd die geacht zijn eer te verdedigen door in het krijt te treden. Won hij, of kwam de beschuldiger niet opdagen, dan hadden de goden getoond dat hij wel degelijk een moedig man was, en stond de beschuldiger een zware straf te wachten. Verloor hij, of hij kwam hij niet opdagen, dan volgde vaak verbanning. Tweestrijd werd ook geleverd bij geschillen over landsgrenzen tussen families. Wie won had de gunst van de goden, het oordeel dat hij gelijk had over de landsgrens. Tweestrijd als goddelijk oordeel was overigens een typisch Germaans gebruik.

Toen Europa werd gekerstend hield men vast aan deze gebruiken. Maar men zocht voortaan niet het oordeel van de goden, maar dat van God, oftewel het godsoordeel (of godsgericht). In 1215 verbood de Kerk geestelijken mee te werken aan godsoordelen als de vuurproef en de waterproef. Het volk ging hier wel mee door. De heksenvervolging, die haar hoogtepunt in de Renaissance vond, werd dan ook met van oorsprong heidense methoden gevoerd. Het idee dat er heksen bestaan (en dat die moeten worden bestreden) was en is overigens evenwel dat van heidenen.

In de film First Knight uit 1995 is overigens een ander soort beproeving van weleer te zien. Daarbij werd niet het oordeel over schuld of onschuld gezocht, maar het oordeel of een man heil bezat, oftewel door de goden gegunde voorspoed. Dat het in dit fragment een zoete, gestileerde Hollywood-verfilming betreft, van een Keltische sage nog wel, mag de pret niet drukken.