Machine en robot: twee woorden die in betekenis nauw verwant zijn. Welke evenwoorden zijn ervoor te bedenken?

Machine
Volgens het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands (EWN) gaat machine via het Frans en het Latijn terug op Dorisch-Grieks māchanā́ ‘middel, werktuig’, van verder onbekende oorsprong. Een dialectale variant van dat woord is de bron van woorden als mechaniek en mechanisch.

De meeste Europese talen hebben hun woord voor ‘machine’ aan dit Griekse woord ontleend, maar er zijn uitzonderingen. Zo heeft het IJslands een oud woord afgestoft: vél betekende eerst ‘list’ en nu ‘machine’. Daarnaast is er het Gaelg, de Keltische taal van het eiland Man, met jeshaght, het Fins met kone en het Tsjechisch met stroj. Van geen van deze woorden kan ik echter zo gauw de herkomst achterhalen.

Wat zijn de mogelijkheden in het Nederlands? Op de lang verdwenen Webstek voor Taalverrijking werden voor ‘machine’ de woorden zwoegtuig en zwoegel voorgesteld. Leuk gevonden, maar ik kijk vooralsnog even verder, met een voorkeur voor woorden die ook klankschilderend zijn.

Een belangwekkende Oudgermaanse wortel is *dren-/*dran-/*drun- ‘herrie maken’, vanwaar dar ‘mannetjesbij’, dreunen ‘dof geluid voortbrengen’, drenzen ‘huilen, zeuren’ en dreinen ‘plagen, huilerig zijn’. Bij deze wortel hoort ook Oudgermaans *drenan ‘bij, hommel, zoemend insect’, vanwaar Oudsaksisch dreno, Oudhoogduits treno en Ouddeens drene. De Nederlandse vorm daarvan zou *drene of *dreen zijn, met de meer algemene betekenis ‘herriemaker’. Wel, dat is wat een machine voor mij is: een ding dat meestal een aanhoudend en verstommend geluid voortbrengt, en ook een werker als een bij. Een machine is een dreen. Kort maar krachtig: de dreen, twee drenen. Er zijn ook gemakkelijk afleidingen mee te maken, zoals drenig ‘mechanisch’, drenigheid ‘mechaniek’ en dreens ‘machinaal’. Of wat dacht u van rekendreen ‘rekenmachine’?

Robot
Het woord robot is volgens het EWN een nieuwvorming bij het Tsjechische woord robota ‘zware arbeid’, vroeger ‘verplichte arbeid in herendienst’. Het is in de verte verwant aan Nederlands arbeid. Het is daarbij ook van belang dat arbeid van oudsher meer het ‘lagere’ werk aanduidde en werk meer het ‘edele’ werk.

Er is in de meeste talen van de wereld weinig tot geen moeite gedaan een eigen woord te verzinnen; bijna overal komt een vorm van robot voor. In het IJslands bestaat wel vélmenni, een samenstelling met het voornoemde vél ‘machine’. Het ligt voor de hand om oude woorden op te zoeken die ‘slaaf’ of ‘knecht’ betekenen. Doorgaans is een robot immers een mechanische slaaf.

Een mogelijkheid begint bij Oudgermaans *asaniz/*azaniz ‘oogst, werk’. Daarbij bestond de afleiding *asnjaz, vanwaar Oudhoogduits esni/asni ‘dienaar’, Oudengels esne id. en Gotisch asneis ‘dagwerker, ingehuurde man’. De Middelnederlandse vorm zou *esne zijn, vanwaar Nederlands *ezen, zoals Middelnederlands besme tot Nederlands bezem heeft geleid. De ezen dus. Lijkt op ezel, ook al zo’n arme dwangwerker.

Een andere mogelijkheid is Oudgermaans *þrahilaz/*þragilaz, van een werkwoord voor ‘rennen’. Hiervan komen Oudhoogduits dregil ‘dienaar’ en Oudnoords þræll ‘slaaf, lijfeigene’, met aan het Oudnoords ontleend Engels thrall. De Nederlandse vorm zou *dreil zijn. Vergelijk voor de vormontwikkeling hoe *þwahilaz/*þwagilaz tot dweil heeft geleid. De dreil dus. Lijkt misschien te veel op dweil.

Dan is er nog het Middelnederlandse woord wrechte (en diens variant wrochte), hetzelfde woord als Engels wright in de samenstelling playwright. Het woord is een afleiding van de wortel van werken. De huidige vorm zou wrecht zijn. Maar wellicht is dat woord iets te ‘edel’ voor een robot.

Het is ook nog mogelijk om aansluiting te vinden bij dreen ‘machine’. Zo valt er te bedenken drening, dat dan letterlijk ‘machine-kroost’ zou betekenen. Hierbij valt ook nog een afleiding als dreninklijk ‘robotisch’ te bedenken.