“Ik had vannacht toch zo’n vreselijke nachtmerrie” hoor ik wel eens hier en daar. Wanneer ik dan navraag doe, blijkt het zonder uitzondering te gaan om een boze of nare droom. Een werkelijke nachtmerrie schijnt nogal zeldzaam te zijn. De nachtmerrie is dan ook eigenlijk een vreselijke nachtbezoeking die bij mannelijke slapers de adem wegneemt door op de borst te gaan zitten. De persoon is klaarwakker, maar kan niet bewegen, noch schreeuwen en dit alles gaat gepaard met een diepe angst. Dat dit niets met zomaar een nare droom te maken heeft, moge duidelijk zijn.

Het nacht-element is gewoon ‘nacht’. Het tweede deel heeft niets met paarden uit te staan, maar met boze wichten des te meer. Wel is het zo dat er een soort nachtelijke bezoeking was die paarden dol kon maken in de paardenstal, waarna er in de manen knopen werden aangetroffen die men aan een mare toeschreef. Mare is een naam die men gaf aan wezens die mensen kwaad deden. In Germaanse gebieden werden wel meer wezens verantwoordelijk gehouden voor de nachtmerrie-ervaring, maar ook voor allerhande andere aandoeningen waarvan men nu veelal wil dat het condities waren van puur psychische of fysieke oorsprong. Zo heet de nachtmerrie in het Duits bijvoorbeeld Alptraum ‘alvedroom’, waarbij met alve hier een kwaadaardig wicht wordt bedoeld. Ook konden ze dwerg of wen heten, maar over hen een andere maal meer.

Wat de maren betreft kennen we uit het Noors mareritt ‘marerit’ en het IJslands heeft martröð ‘maartreden, trappen’, terwijl de Zweden mardröm ‘maardroom’ zeggen. Andere gegevens uit de volkleer laten zien dat maren in verband worden gebracht met allerhande verstrikkingen; in haren, manen, het denken en boomtakken. Het Oudiers kent verder nog de Morrigan, hetgeen waarschijnlijk ‘koningin der maren’ betekent en zij is een duister wezen dat klaarblijkelijk te maken heeft met strijd en onenigheid. Er wordt wel gesteld dat ze een oude godin is, maar dat is geheel niet zeker en lijkt mij onwaarschijnlijk wanneer het eerste element uit de naam gelijk is aan mare.

Laten we nu het woord zelf eens nader bekijken. De oervorm is Oudgermaans *marōn (vrouwelijk), uit *mer- (1), ‘neerstoten, vernietigen, verscheuren’, ‘week worden, vermolmen’. Vergelijk ook *mer- (2) ‘sterven’. Mijn Nostratisch woordenboek laat een groot aantal vormen zien met deze lading onder *mur‘, zoals ‘neerslaan, doden’, ‘verdwijnen’, ‘verliezen’, maar ook ‘draaien, rollen’, ‘binden’, ‘valstrik’ en ‘krom maken’ horen erbij. Uit de wortel m*r’ komen zoveel vormen die allen verband houden met ‘verval’, ‘verstrikken’, ‘verdwijnen’ en ‘dood’. In het Nederlands zijn de woorden meren en (ver)murwen dan ook van belang te noemen in deze, net als moord.

Het zal een ieder duidelijk zijn, dat de nachtmerrie of nachtmaar niet zomaar een nare droom is, en van mij mag dit woord dan ook weer juist gebruikt gaan worden, hoewel ik niet verwacht dat mensen het bestaan van maren zullen erkennen. De booswichten die onder mare verstaan worden zijn echter kennelijk wijdverbreid en dragen zo te zien in vele talen ongeveer dezelfde naam, zoals de Slavische mora, en dat de Griekse schikgodinnen moira heten hoeft ons niet te verbazen, hoewel de etymologie het van een andere wortel afleidt.

Is het dan tot slot ook zomaar toeval dat er drie Maria’s genoemd worden in het Evangelieboek Marcus die met mirre naar Christus’ tombe kwamen? Interessant op zijn minst, maar met dit alles gaat de etymologie over in een meer mystiek zin- en klankenspel waarvoor er een andere plaats en tijd is. Laat ik afsluiten met het woord maar, dat zelf ook niet verhullen kan dat het een negatieve betekenis heeft: het komt via nemaer van newaer, bestaande uit het ontkenningspartikel ne met een vorm van wezen. Iedereen kan weten dat op ‘maar’ een ontkenning volgt van het voorgaande…