Toen de Romeinen rond het begin van onze jaartelling oprukten in de Lage Landen waren deze bewoond door verschillende Germaanse stammen. De namen van deze stammen zijn tot ons gekomen in gelatiniseerde vorm. Maar wat betekenen zij? In een reeks gewijd aan de duiding van deze namen, deze keer: de Tvihanti en Thrihanti.
Kleine geschiedenis
De Tvihanti moeten een kleine stam zijn geweest, al dan niet onderdeel van een grotere stam, want de Romeinse geschiedschrijver Tacitus noemt ze niet in zijn Germania. Wel vertelt hij in zijn Annales hoe een stam genaamd de Tubantes samen de Bructeri en de Usipetes tot de hulp van de Marsi komen wanneer die in 14 na Christus, tijdens een viering bij het heiligdom van de godin Tanfana, door de Romeinen worden aangevallen en afgeslacht. De Tvihanti en de Tubantes zijn waarschijnlijk één en dezelfde volksstam, want hun namen betekenen min of meer hetzelfde en ze leefden in dezelfde omgeving – daarover later meer.
Een echte vermelding van de Tvihanti is op twee stenen die gevonden zijn bij de Muur van Hadrianus, in wat nu Noord-Engeland is. In beide gevallen staat in de steen gekorven dat deze is gewijd aan de god Mars en aan de Alaisiagae –een tweetal godinnen die afzonderlijk Beda en Fimmilena heten– namens germ[ani] cives Tvihanti ‘Germaanse onderdanen (genaamd) Tvihanti’. Met Mars wordt hier hoogstwaarschijnlijk de Germaanse god *Tīwaz bedoeld. Deze steenoprichtende Tvihanti maakten deel uit van een afdeling bereden Frisii aldaar in dienst. Of ze ook deel uit maakten van de stám der Frisii is moeilijk te zeggen, maar ze woonden niet ver van de hedendaagse Friezen, want hun naam leeft voort in die van de streek Twente in Overijssel, waar hun nazaten wonen.
Van de Thrihanti is nog minder bekend; hun naam is zelfs niet opgeschreven in klassiek Latijn. Maar bewijs voor hun bestaan wordt geleverd door de naam van de provincie Drenthe, die voor het eerst tot ons komt in een Latijns stuk uit 820, als Threant[e]. Twente en Drenthe grenzen tegenwoordig niet aan elkaar, maar het scheelt weinig; de Tvihanti en Thrihanti zullen in die oude tijd elkaars buren zijn geweest. Uiteindelijk zijn ze beide –goedschiks of kwaadschiks– opgegaan in het volksverband der Saksen. In Twente en Drenthe spreekt men dan ook een Saksische streektaal.
Duiding
Tvihanti en *Thrihanti zijn latiniseringen van Oudgermaans *Twihantōz en *Þrihantōz. Als eerste lid herkennen we Oudgermaans *twi- en *þri-: oude, als voorvoegsel dienende nevenvormen van twee en drie. Het tweede lid in beide namen is het meervoud van een anders niet overgeleverd *hantaz, een woord dat zonder twijfel verwant is aan Oudgermaans *hansō ‘groep, schare’, vanwaar o.a. Oudhoogduits hansa en Nederlands hanze, de benaming van de samenwerkende handelaren en steden in het Noord-Europa van de dertiende tot en met de zeventiende eeuw. Wellicht dat deze woorden verwant zijn Oudnoords henta ‘voegen’, Oudengels hentan ‘grijpen, achtervolgen’ en huntian ‘jagen’, maar dat is moeilijk te zeggen.
Vergelijke men vervolgens de naam van twee Keltische stammen in Romeins Gallië, de Tricorii en Petrucorii, letterlijk ‘drie-legers’ en ‘vier-legers’ (dan wel ‘drie-stammen’ en ‘vier-stammen’), en het is aannemelijk dat de namen der Tvihanti en Thrihanti op een zelfde wijze zoveel betekenen als ‘twee-legers’ en ‘drie-legers’ (dan wel ‘twee-stammen’ en ‘drie-stammen’). Dit wordt versterkt door het voorkomen van voornoemde Tubantes, een latinisering van *Tūbantīz. Dit is een samenstelling van *tū-, een nevenvorm van *twi-, en een afleiding van *bantō ‘landstreek, gouw’, een woord dat in meerdere streeknamen voorkomt, zoals Brabant, Teisterbant en Swifterbant. De twee benamingen Tvihanti en Tubantes zijn verschillende doch zo goed als gelijkbetekende namen van één en dezelfde volksstam.
Het is overigens opmerkelijk dat de achternaam Drent en nevenvormen door aardig wat Nederlanders gedragen wordt, terwijl zoiets als Twent niet of nauwelijks voorkomt. Daarmee is Drent goed te vergelijken met het evenwel veel vaker voorkomende De Vries.
Lees verder over andere stamnamen in deze reeks.
Bosworth, J. & T.N. Toller, An Anglo-Saxon Dictionary (Oxford, 1989)
Ginneken, J. van, “Twente en Drente”, in Onze Taaltuin, 1e jaargang (Rotterdam, 1932)
Green, D.H., Language and History in the Early Germanic World (Cambridge, 2002)
Gysseling, M., Toponymisch Woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226) (webuitgave)
Matasović, R., Etymological Dictionary of Proto-Celtic (Leiden, 2009)
Meertens Instituut, Nederlandse Familienamenbank (webuitgave)
Neumann, G., “Twihanti”, in Namenstudien zum Altgermanischen (Berlijn, 2008)
Orel, V., A Handbook of Germanic Etymology (Leiden, 2003)
Philippa, M., e.a., Etymologisch Woordenboek van het Nederlands (webuitgave)
Robinson, O. W., Old English and its Closest Relatives (Stanford, 1992)
Simek, R., Dictionary of Northern Mythology (Cambridge, 2000)
Tacitus, P.C., Annales, vertaald door Ben Bijnsdorp (webuitgave)
Tacitus, P.C., Germania, vertaald en besproken door J.B. Rives (Oxford, 2002)
Vermeyden, P. & A. Quak, Van Ægir tot Ymir (Nijmegen, 2000)
Taaldacht 
“Het is overigens opmerkelijk dat de achternaam Drent en nevenvormen door aardig wat Nederlanders gedragen wordt, terwijl zoiets als Twent niet of nauwelijks voorkomt.”…
Daarentegen komt de achternaam ‘Tukker’ wel veelvuldig voor in Twente.
Boh joa, Maar Tukker is eigenlijk een scheldwoord voor, met name, Twenten en een vervanging voor Heidekneu(ter) (dat ook weer een typisch Twents (heide)vogeltje is, die, grappig genoeg, op het Twentsch weer Tukker heet) en werd pas later als geuzenpenning door de Twenten overgenomen.
Eigenlijk zijn de echte Twentse (en Noord-Achterhoekse) namen die op “-ing” of “-ink” eindigen, Ik werk voor Menzing bv maar in het zelfde dorp is ook een Menzink en een Mensing. Het zelfde zie je ook in boer(/erf)namen, mijn grootvader hete Jansen maar hij ‘was’ van Harink, dus in de praktijk was hij Jaansn van’n Harink. verdere typische namen zijn Eisink / IJzink, Morsing /-nk, Eggink, Worsink, Bening, enz. kijk een beetje rond in Twenthe en de “-ing”s en “-ink”s vliegen je om de oren.
Of de (familie)naam Tukker wel of niet wat met Twenthe te maken heeft weet ik natuurlijk niet (zie mijn verwijzing naar een Twents “vöggelken”), maar ik vraag mij af, hoeveel “De Fries”en en/of “De Vries”en daadwerkelijk Friese wortels hebben?? of Holland(er) is ook zo’n naam.
Et twentske verbum ‘tükkeren’ bedüdet souvöäle as ‘kalm an doon’, ‘verblyven’ of ‘rösten’. Rechtevoord ouk ‘untspannen autoryden’. Dat dücht my ne vöäle bettere verklåring van de algemeyne twentske volksård en leavensholding.
Over Drenthe en Twente durf ik mij niet uit te spreken. Ik ken ook geen oud Germaans dus gaan de conclusies langs mij heen. Het blijft wel altijd interessant overigens de oude tijden en oude volken. Maar over de naam De Vries of De Fries is wellicht wel meer duidelijkheid te krijgen of dit mensen uit Friesland zijn. Als je kijkt waar de naam De Vries thans nog veel voorkomt is dat met name Friesland en het noorden van Nederland. Dat er nu zoveel mensen De Vries heten in de rest van Nederland (en Engelssprekend buitenland) heeft zijn oorzaak in economische omstandigheden gedurende vele eeuwen. Ze zijn behoorlijk verspreidt door de eeuwen heen ook en vooral na de verplichte achternamen. En voor de rest zullen de mensen die De Vries heten zelf hun stamboom moeten uitzoeken. Dus ja De Vries heeft wel degelijk zijn oorsprong in Het Friese land.
Oh, Ik vergat nog wat…, kan ik ook “edditen”???
De streeknaam Twent(h)e is nog, relatief, jong. Luister ook maar een hoe een Twent het (op het Twents) uitspreekt, het is altijd nog; “Tuveanthe”, dit zie je nog steets in veel Twentse woorden bv: havvk (havik) öuver/uvver/ovver (over). De ‘V’ wordt overigens ook veel meer als een ‘W’ uit gesproken dan in andere landstreken het geval is, valt mij op.
Dag Olivier,
Door de verwijzing naar twee-legers vroeg ik me af of je bekend bent met de verscheidene “haren,” welke in de huidige regio Twente maar ook Salland liggen zoals Bruinehaar, Schalkhaar, Westerhaar etc. Zouden deze “haren” van het Germaanse “hari” afgeleid kunnen zijn, dus van leger (hari) ipv een zandhoogte (haar)? Een legerplaats bouw je op hoger gelegen delen lijkt me….
In de regio liggen enkele andere plaatsen die een vermoeden opwekken naar een leger te verwijzen; Enthere (Enter), Nuthere (Nutter), Loningheri (Lonneker), Lutheri (de Lutte), Manheri (Mander) en Thuleri (Dulder). Waarbij moet worden vermeld dat ik niet degene ben welke dit heeft uitgevogeld.
Is dan een achternaam als “Haarman,” welke nogal eens voorkomt dan eigenlijk een “Hariman” en dus een “Herman?” Of zijn dit echt twee verschillende dingen?
Vriendelijke groet, Johannes
Beste Johannes,
Oudgermaans *harjaz, jonger, Westgermaans *hari, moet in beginsel steevast i-umlaut van /a/ naar /e/ zijn ondergaan, dus tot Oudnederlands, Oudsaksisch heri. De plaatsnamen met haar lijken me daarom beter zoals gebruikelijk te verbinden met haar ‘zandige heuvel e.d.’, zelf vermoedelijk van Oudgermaans *harhaz.
Hierbij zou vervolgens een collectief *harhjan gevormd kunnen zijn, als voorloper van heri (jonger here) in de overige plaatsnamen die je noemt.
Het alternatief, om heri in die plaatsnamen te vereenzelvigen met heri ‘leger; volk’, lijkt me niet zo aantrekkelijk, want dat heri sloeg voor zover ik weet toch wel op grote groepen mensen en niet op kleinere groepen zoals de inwoners van een dorp of dorpsstreek.
Voor de achternaam Haarman zijn meerdere duidingen te geven…
Groeten,
Olivier
Hartelijk dank voor het duidelijke antwoord! Ik zie nu dat de vraagstelling wat minder was maar ben blij met de reactie. De reden voor de vraagstelling was eigenlijk of bijvoorbeeld Bruinehaar met de persoon Brunhari (van Hamaland) gekoppeld konden worden (zoals een Wrachari weer de vader van Brunhari zou zijn, ook een “hari” persoonsnaam). Misschien veel te simpel gedacht, maar vragen kan nooit kwaad had ik mij bedacht helemaal er wel meer “heri” verwijzingen zijn. Ook het “schalk”, uit Schalkhaar, deed me denken aan bv een maarschalk. Maar met een beetje fantasie zie je al snel spoken 😉
Prettige dag!