Toen de Germanen dat geschreeuw achter zich hoorden en het bloedbad onder de hunnen zagen, wierpen zij de wapenen weg, lieten hun veldteekenen in den steek en stormden uit de legerplaats. Aan de samenvloeiing van Maas en Rijn gekomen, wanhoopten zij aan een verder voorzetten der vlucht. Het grootste deel werd neergehouwen, de overigen sprongen in de rivier, en vonden daar, door schrik, vermoeidheid en de kracht van den stroom overmand, hun graf.

Met de Rijn moet Julius Caesar hier diens grote arm de Waal bedoeld hebben. De Germanen in dezen waren de Tencteri en Usipetes, die kort tevoren have en goed van de Menapii hadden geroofd, na enkele jaren eerder van hun eigen land te zijn verdreven door de machtige Suebi. Ze hadden Caesar land en vrede gevraagd, maar hij vertrouwde hen niet en besloot hen uit te roeien, naar eigen zeggen een paar honderdduizend mannen, vrouwen en kinderen. Inderdaad, op die plek zijn sporen van een slachting uit het water gedregd. Over Maas en Waal konden deze Germanen niet wegkomen.

Wel, de Waal dan. Eerder in het vierde boek van zijn werk De Bello Gallico noemde Caesar deze wel nadrukkelijk, zij het in gelatiniseerde vorm: Vacalus. De aardrijkskundige beschrijving waarin deze naam valt komt echter niet in alle handschriften voor, dus het is mogelijk dat ze door een andere schrijver is toegevoegd. Niettemin, omtrent het jaar honderd heette deze stroom Vahalis (of eigenlijk de vierde naamval Vahalem) bij de Romeinse schrijver Tacitus, en enige tijd later, in de vierde eeuw alweer, was het Vachalis bij de panegyriek Pacatus.

Er is veel te doen geweest om de c in die vroegst bekende vorm Vacalus, gezien de latere vormen Vahalis en Vachalis. Die zou namelijk uitwijzen dat de Germaanse klankverschuiving van een Indo-Europese *k naar een (aanvankelijk als ch uitgesproken) *h in Caesars tijd nog niet voltooid ware, in elk geval niet in de onderhavige streek. Dat valt echter te betwijfelen, aangezien deze ontwikkeling anderszins als minstens enkele eeuwen ouder wordt beoordeeld.

Volgens een vergelijkbare opvatting wijst de c (oftewel k) erop dat deze waternaam oorspronkelijk Keltisch was en pas na Caesars tijd germanisatie is ondergaan. We moeten ons dan voorstellen dat binnentrekkende Germanen met terugwerkende kracht hun reeds voltooide klankverschuivingen toepasten op deze en andere waternamen. Als de k hen vreemd was zou voor zo’n voorstelling nog iets te zeggen vallen, maar ze hadden een k in hun taal, dus er was geen reden of prikkel om hier alsnog een h van te maken.

Er lijkt niettemin steun voor deze opvatting. In het land der Ubii, een Germaanse stam die net als de Tencteri en Usipetes werd geteisterd door de Suebi, zijn oudheidskundigen gestuit op een heleboel tweede en derde eeuwse geloftestenen ter bedanking van de Matronae Vacallinehae, soms ook Vocallinehae geschreven. Matronae waren moedergodinnen die bij de Germanen vooral door de Ubii werden vereerd. Aangezien de namen van deze moedergodinnen vaak zijn afgeleid van waternamen, zou deze steevast met c gespelde naam wel eens van Vacalus afgeleid kunnen zijn. Die o van de nevenvorm Vocallinehae is daarbij ook van belang, want die komt Keltisch over. Het Germaans had aanvankelijk geen (korte) o, dus de vorm met a zou een geval van germanisatie kunnen zijn, en vandaar zowel Vacallinehae als Vacalus dan Keltisch. Dat is ook in lijn met wat we weten van de Ubii: zij waren sterk onder de invloed van de Gallo-Romeinse wereld.

Maar het land der Ubii lag in de Eifel en tevoren verder naar het oosten aan de overzijde van de Rijn. Dat is toch best een eind van de Waal verwijderd. We kunnen nog overwegen dat Vacalus ooit een gewestelijke naam voor de hele Rijn was, maar daar zijn verder geen enkele aanwijzingen voor. Daarnaast is de lange ll van Vacallinehae en Vocallinehae niet te verzoenen met de korte l van Vacalus e.d., ook al is hier en daar ook de vorm Vacalinehae overgeleverd. Al met al is het zeer onwaarschijnlijk dat deze godinnennaam is afgeleid van onze waternaam. De twee hebben niets met elkaar te maken.

Ondertussen bestaat voor de c in Vacalus een goede verklaring binnen een Germaans kader: de Romeinen hadden zelf geen klank zoals de (aanvankelijk als ch uitgesproken) Germaanse *h en konden die daarom met zowel ch als c en later h spellen. Zo is bijvoorbeeld een Germaanse stamnaam opgeschreven als Cherusci, Cerusci en Herusci in verschillende Latijnse geschriften. Het is bovendien mogelijk dat Caesar—of de schrijver die het stukje over de Waal heeft toegevoegd—de naam had vernomen langs Kelten, die zelf ook moeite gehad moeten hebben met het uitspreken van een Germaanse *h. Het is te vergelijken met hoe een hedendaagse Engelsman het Schotse woord loch bij gebrek aan eigen ch als lock uitspreekt.

Waal is dus Germaans, zoals de bekende taalkundige Jan de Vries ook benadrukte. En net als bij de Germaanse waternamen van België kan dat twee dingen betekenen. Enerzijds kan de naam gegeven zijn door Germanen die voor Caesars tijd—mogelijk niet lang tevoren—in de omgeving waren neergestreken. Het moet voordien dan wel een redelijk dunbevolkt gebied zijn geweest, want anders zouden ze de naam wel hebben overgenomen van de eerdere, al dan niet Keltische bewoners.

Anderzijds kan het betekenen dat de naam ouder dan het Germaans is, en dat de onmiddellijke voorouders van de Germanen aan of nabij deze stroom woonden. Toen hun taal zich uit de plaatselijke vorm van Indo-Europees ontwikkelde door de kenmerkende klankverschuivingen, ging deze naam daarin mee. Deze tweede mogelijkheid weegt zwaarder, want zoals zal blijken is de naam niet te verklaren met de Germaanse woordenschat zoals we die kennen (of voor Caesars tijd kunnen vaststellen) en zal die dus betrekkelijk oud zijn.

Zoals gezegd zijn Vacalus, Vachalis en Vahalis latinisaties van een inheems woord. De Nederlandse taalkundige Hendrik Kern stelde Oudgermaans *Wanhaliz voor als de eigenlijke vorm en De Vries volgde hem daarin. De *n was al vroeg verdwenen tussen klinker en *h, waarop de a verlengde (en enige tijd nasaal werd uitgesproken). Zo is de naam te zien als afleiding van *wanhaz ‘krom’. Anderszins ontwikkelde dat woord zich onder meer langs *wonh tot Oudengels wóh ‘krom, verkeerd’, dus ook met verlies van *n. (Dezelfde klankontwikkeling is te zien in Oudgermaans *fanhaną ‘vangen’ tot Oudengels fón en Middelnederlands vaen.)

Het bezwaar tegen deze duiding is dat een *n tussen klinker en *h waarschijnlijk nog bestond in het Germaans tijdens Caesars schrijven en nog enige tijd nadien, getuige de reeds genoemde stamnaam Tencteri, die een latinisatie van Oudgermaans *Tenhterōz of *Þenhterōz ware. Aan de andere kant, die naam wordt ook wel als Keltisch gezien, niet omdat hij bijzonder Keltisch overkomt of beter vanuit het Keltisch is te verklaren, maar omdat Usipetes/Usipii, de naam van de broederstam, veelal als Keltisch wordt geduid. Doch die naam valt evengoed of beter vanuit het Germaans te duiden, als verwant van onder meer de waternaam Ieper.

We hebben dan eerder uit te gaan van *Wahal– als oorspronkelijke vorm, waarbij we de uitgang even terzijde laten. Hiervoor blijken zeer weinig aanknopingspunten. Met de kennis dat de Germaanse *h klankwettig is verschoven uit een oudere, Indo-Europese *k (en *ḱ), komt de naam wellicht van dezelfde wortel als Latijn vacillō ‘wankelen, waggelen’. Als we mogen uitgaan van een eenvoudigere grondbetekenis als ‘heen en weer gaan’, is Waal/*Wahal- dan te duiden als ‘slingerende, meanderende’. Maar het Latijnse woord is van onbekende herkomst en slaat meer op de onvastheid van staande zaken, dus het is vooral deze duiding die wankelt.

Waarschijnlijker is verwantschap met Vókė, de naam van een zijstroom van de Neris in het zuidoosten van Litouwen, ook sinds lang Indo-Europees gebied. Hoewel deze wordt vergeleken met Litouws vókti ‘schoonmaken; opbergen; vinden; begrijpen’, is diens verdere herkomst maar lastig na te gaan. Opvallend is in elk geval de overeenkomst met Vókė, Vókia, de Litouwse benaming voor Duitsland. Die is evengoed van onbekende herkomst, maar wellicht nog te verbinden met Litouws vãkaras ‘avond’, vãkarai ‘avondgebied, westen’ en vakãris ‘avondlijk, westelijk’. Is, langs een omweg, Waal/*Wahal- dan te begrijpen als ‘westelijke’? Dat is vergezocht en vrij onzeker, maar enig verband met de stroomnaam Vókė blijft op zijn minst aannemelijk.

Waal/*Wahal- kan ook de klankwettig Germaanse voortzetting zijn van gewestelijk Indo-Europees *u̯oḱ-ol- bij de wortel *u̯eḱ-, *u̯oḱ-. Deze is bekend van onder meer Hettitisch wēkzi, wekkanzi ‘willen, verlangen’ en Oudindisch vaś- ‘willen, wensen, nastreven’. We hebben dan uit te gaan van een grondbetekenis ‘(na)streven’, vanwaar dus Waal/*Wahal- ‘strevende’. Het is een duiding die op het eerste gezicht misschien niet overtuigt, maar aan waarschijnlijkheid wint door vergelijking met de naam van die naburige stroom: Maas/*Masō betekent waarschijnlijk ook ‘strevende’. Het betekent wel dat het verband met de Litouwse waternaam Vókė moet worden opgegeven, want die is niet zo gemakkelijk tot deze wortel te herleiden.

Ten slotte is er nog een zeer kleine maar aangename mogelijkheid dat Waal/*Wahal- is afgeleid van een woord voor ‘koe’ dat buiten het Germaans nog is overgeleverd als Latijn vacca ‘koe’ en Oudindisch vaśā- ‘koe’ (met ś uit ouder *ḱ). Of het al die eeuwen geleden ook zo was is onbekend, maar in onze tijd is het heel gewoon om koeien op de stranden van de Waal te zien, ook wadend door het water—waar de Usipetes en Tencteri ooit hun graf vonden.