Verreweg de meeste westerlingen belijden thans—al dan niet bewust—een vorm van staatsnationalisme, dat inhoudt dat staatsburgerschap bepaalt tot welk volk iemand behoort. Deze overtuiging deed haar intrede tijdens de bloedige Franse Revolutie vanuit de geest van vooruitgang. Voordien was volk gelijk aan afkomst en konden vorsten over (delen van) verschillende volkeren heersen. Die vorsten waren de nazaten van krijgsheren die in de oudheid macht hadden vergaard ten koste van stambelangen. En uit die eerdere tijd komen de twee Germaanse woorden voor volk: *þeudō en *leudiz.

Laat het duidelijk zijn dat volk zelf teruggaat op Oudgermaans *fulką en dat dit voorheen ‘leger, legeronderdeel, formatie’ betekende. Dit blijkt bijvoorbeeld nog uit Nederlands voetvolk en oude afleidingen als Oudengels gefylce ‘leger, divisie’ en Oudnoords fylkja ‘krijgers in formatie brengen’. De verschuiving in betekenis kon gebeuren doordat vroeger alle weerbare, vrije mannen van een stam of volk tot diens strijdkrachten werden gerekend.

Diede of died

Oorspronkelijk verwees Oudgermaans *þeudō naar volk in de zin van ‘stam, gemeenschap van mensen van gelijke afkomst en zeden’, en dus niet losjes ‘bevolking’, ‘onderdanen’ of ‘menigte’. Het ontwikkelde zich langs Oudnederlands theoda en theod tot Middelnederlands diede en diet, waarna het uit de taal verdween, afgezien van enkele voornamen als Diederik, Dieboud en Detlef. In zulke samengestelde namen raakte het woord gemakkelijk vereenvoudigd en onherkenbaar. De voorloper van Diederik werd overigens door de Franken meegenomen naar Gallië, waar het binnen het Frans tot Thierry werd.

Een oude afleiding van *þeudō was *þeudiskaz, dat oorspronkelijk ‘volks, van het eigen volk’ en ‘Germaans’ betekende en later in de middeleeuwen vooral gebruikt werd met betrekking tot taal, ter onderscheiding van het Latijn. Langs Oudnederlands thiudisk leidde het tot twee Middelnederlandse vormen: dietsch in het zuiden en duutsch in het noorden. Daarna veranderde het noordelijke woord in Duits, dat nu net als deutsch enkel nog naar onze oosterburen verwijst, hoewel het eerder dus ook op de Lage Landen en dier volk en taal sloeg. De Engelsen hebben het noordelijke duutsch ooit overgenomen, vanwaar Dutch, maar bedoelen er nu uitsluitend het Nederlandse mee.

Oudgermaans *þeudō is klankwettig verschoven uit ouder, Indo-Europees *teutéh₂. Dat woord is ook de voorloper van onder meer Oudiers túath ‘volk, stam’ en Lets tàuta ‘volk’. Het is niet helemaal duidelijk wat de diepere herkomst is, maar meest waarschijnlijk is vooralsnog dat het is afgeleid van een wortel *teu-, waarvan de oorspronkelijke betekenis zoveel als ‘achten, in acht nemen’ moet zijn geweest. In werkwoordelijke vorm is deze alleen overgeleverd als Latijn tueor ‘beschouwen; beschermen, hoeden’. Binnen het Germaans valt bijvoorbeeld te wijzen op *þeudiz, de voorloper van Gotisch þiuþ o. ‘goed’, Oudnoords þýðr ‘vriendelijk’, Oudengels geþýde ‘deugdzaam’ en zuidelijk Middelnederlands gediede ‘beschaafd; welwillend’. De grondbetekenis ware dan wel ‘achtbaar; achtzaam’. (Zie noot voor meer over deze wortel.)

Lieden of lui

Het andere Germaanse woord voor volk was *leudiz. Diens meervoud *leudīz (met lange *ī) was de voorloper van Oudnederlands liudi en twee verschillende Middelnederlandse vormen: zuidelijk liede en noordelijk lude. Het zuidelijke woord werd verlengd tot lieden, het noordelijke woord veranderde in luide en eindigde na afslijting als lui. Hoewel de betekenis net als bij Fries lju en Duits Leute verwerd tot ‘onderdanen’ en uiteindelijk ‘mensen’ in het algemeen, is de oude betekenis van ‘volk’ in de zin van mensen van gelijke afkomst en zeden nog bewaard gebleven in namen. Een bekend voorbeeld hiervan is Nedersaksisch Ludolf. Deze is afkomstig van Oudsaksisch Liudulf, ouder Liudwulf ‘volkwolf’, waarbij de wolf een dichterlijk beeld voor de krijger was.

Oudgermaans *leudiz gaat net als bijvoorbeeld Litouws liáudis ‘volk’ en Russisch ljud ‘volk’ terug op ouder, Indo-Europees *h₁léud^his ‘volk’. Hiervan afgeleid was *h₁léud^heros ‘behorend tot het volk’, de voorloper van Grieks eleútheros ‘vrij’ en Latijn līber ‘vrij’. Het geheel herinnert ons aan de oude tegenstelling van enerzijds het eigen, door gelijke afkomst samenhangende volk, in wiens gezelschap men vrij was, en anderzijds uitheemsen en slaven, die niet dezelfde rechten bezaten. Zo maakten oude Grieken aanvankelijk duidelijk onderscheid tussen de eleútheroi ‘vrijen’ en de métoikoi ‘medelanders’, om nog maar te zwijgen van de doûloi ‘slaven’, xénoi ‘vreemdelingen’ en bárbaroi.

Zelf is *h₁léud^his afkomstig van de werkwoordelijke wortel *h₁leud^h– ‘spruiten, zich vormen; groeien’, die op zichzelf ook voortleefde als Oudgermaans *leudaną en vandaar bijvoorbeeld Oudengels léodan en Oudhoogduits liotan. Een andere afleiding hierbij was *ludjō ‘vorm, aanzicht’, bekend van onder meer Oudsaksisch lud ‘gestalte’ en Gotisch ludja ‘aangezicht’. Buiten het Germaans vinden we nog zulke vormen als Oudindisch ródhati ‘groeit’, svā-rudh- ‘uit eigen wortel groeiend’ en vī-rúdh- ‘plant’, alsmede Latijn līberī ‘kinderen’ en Līber, de naam van de god der vruchtbaarheid en gewassen, met name wijnbouw. Overigens zijn Latijn liber ‘boek’ en lībō ‘(een plengoffer) schenken’ van twee geheel andere wortels afkomstig.

Besluit

Het begrip van volk als een kwestie van afkomst werd in oude tijden telkens weer bestendigd met nieuwe woorden. In het Nederlands ligt stam voor de hand, maar we kunnen ook denken aan Latijn gēns ‘geslacht, ras, volk, stam’ bij gignō ‘verwekken’ en het daaraan verwante nātiō ‘geboorte, afkomst; volk, stam’ bij nātus ‘geboren’ en nāscor ‘geboren worden, spruiten’ (ouder gnātus en gnāscor). Middels het Frans belandde nātiō in onze taal als natie en wordt het sinds de Verlichting en het daaruit voortgekomen staatsnationalisme voornamelijk als ‘burgerij van een staat’ ongeacht afkomst opgevat.

De onderliggende wortel was overigens ook rijkelijk aanwezig in het Germaans, waar de oorspronkelijke *ǵ- klankwetting in een *k was veranderd. Denk aan Nederlands kind, koning en kunne ‘geslacht’. In de zustertalen vinden we bijvoorbeeld ook nog Oudnoords kind v. ‘geslacht, ras’, Oudengels gecynd ‘aard; geslacht’ (Engels kind) en Oudhoogduits knuosal ‘aard; geslacht’ en knuot ‘aard, afkomst’.