Wij wezen als het ware welverworteld wanneer wij aarden, gedijend als een boom. En ieders aard is als de grond der daden in het leven. Dan moeten aard en zijn afleiding aarden wel iets met aarde maken hebben. En toch verschillen ze geheel van herkomst, wat aan hun Duitse evenknieën Art en Erde nog te merken is. Laat ons hier dan wroeten in het verleden van met name aard.

De grond en bol waarop wij leven

Eerst is er wat te zeggen over aarde. Zo vertrouwd als het begrip is, zo moeilijk is het na te gaan waar het woord uiteindelijk vandaan komt. Met evenknieën als Erde en earth heeft het een gemeenschappelijke voorloper in de vorm van Oudgermaans *erþō, zo veel is wis. En daarvan is een waarschijnlijke verwant bekend, want Oudhoogduits ero ‘aarde’ en Oudnoords jǫrfi ‘zand, grond’ getuigen dat er ook een *erwaz/*erwō bestond.

Naar onze kennis van klankontwikkelingen gaat Oudgermaans *er- terug op een oudere, Indo-Europese wortel *h₁er- (zo niet *h₁erH- met *H voor nader te bepalen keelklank), tenzij er sprake is van ontlening aan een taal die reeds in het Avondland door landbouwers werd gesproken eer de zogenaamde Indo-Europeanen—bereden veehoeders—vanuit het westereinde van de Steppe hun eigen spraak verspreidden over een gebied dat strekt van hier tot India.

In het ene geval zijn er meerdere mogelijkheden, doch geen sterk. Zo kennen we weliswaar de wortel *h₁er- ‘bereiken, raken, treffen’, maar diens zin is niet gauw te verzoenen met de betekenis van ons woord. Te vergelijken wellicht is hoe Engels reach ‘bereik’ ook ‘uitgestrektheid’ en ‘gebied’ is gaan betekenen. In het andere geval zou het spoor meteen doodlopen, want we weten vrijwel niets over die vorige taal. Doch in elk geval is het aannemelijk dat Grieks éra ‘aarde’ een verre verwant is.

Orde op zaken

Gelukkig is de oorsprong van aard wel te achterhalen, door te beginnen bij het nagaan van zijn gehele betekenisveld in onze taal en zustertalen. Heden gebruiken we het vooral voor ‘innerlijke gesteldheid’ en dergelijke, maar in de Middeleeuwen sloeg het ook op ‘geslacht’, ‘afkomst’ en ‘herkomst’. Zo heetten edelen van goeden of hogen aert te zijn en kon een boom gezegd worden zijn aert in het land te hebben om aan te geven dat die inheems is.

Daarnaast werd met aert ook ‘land’ bedoeld, zowel ‘grond’ (in tegenstelling tot water) als een ‘landstreek’ en dan in het bijzonder iemands ‘eigen land’. Wie bijvoorbeeld zijn aert moest ruimen had te wijken naar het buitenland, naar vreemden aert. Of men kon mijmerend spreken over den zoeten aert waarin men geboren was. Let wel, dit is niet te verwarren met aarde, een vrouwelijk woord dat destijds vormen als aerde en erde had.

In het verleden is in sommige werken—waaronder het betrekkelijk nieuwe en gezaghebbende Etymologisch Woordenboek van het Nederlands—dit woord aard (ouder aert) ten onrechte vereenzelvigd met een woord van gelijke vorm en aangrenzende betekenis: aard (ouder aert) verwees naar ‘ploeging’ en ‘bouwland’. Dat diens oorsprong elders ligt blijkt als we kijken naar de vroegere toestand in een zustertaal waar nog duidelijk verschillende woorden en voorlopers te onderscheiden zijn.

Het Oudengels had ten eerste eorþe voor ‘aarde’, ten tweede eard voor ‘land van herkomst, landstreek, grond’ en ten slotte ierþ (ook irþ, yrþ) voor ‘ploeging, bouwland’. Aan hun vorm en verbuiging is te zien dat ze onderscheidenlijk teruggaan op Oudgermaans *erþō, *arduz en *arþiz (zie noot). Dat zijn dus ook de drie voorlopers van de genoemde Nederlandse woorden. De eerste is reeds aan bod gekomen, de tweede zal hieronder verder besproken worden, en over de derde kunnen we kort zeggen dat die hoort bij het werkwoord *arjaną ‘ploegen’, dat voortleeft als Westvlaams eren en gewestelijk Engels to ear.

De aard van het woord

Gezien het voorgaande is de betekenisontwikkeling van *arduz ofwel oorspronkelijk ‘land’ en vandaar ‘land van herkomst’ en dan ‘herkomst, oorsprong’, ofwel het tegenovergestelde. Langs de ene weg kan het woord een verwant zijn van *erþō ‘aarde’ of *arþiz ‘ploeging, bouwland’ hierboven, doch niet beide aangezien die twee woorden duidelijk van twee verschillende wortels afkomstig zijn. Een bezwaar is wel dat we dan het bestaan van weer een alleenstaande afleiding hebben aan te nemen.

Langs de andere weg—dus met ‘herkomst, oorsprong’ als de oudste betekenis binnen het Germaans—zijn daarentegen enkele evenknieën in andere Indo-Europese talen aan te wijzen. Want *arduz is klankwettig terug te voeren tot *h₃er-tu-, een woord dat reeds is vastgesteld als voorloper van Latijn ortus, dat op zich ‘opgang’ betekende, maar bij uitbreiding ook ‘opgroei (van gewassen)’ en vandaar ‘oorsprong’ en ‘geboorte, afstamming’. Een andere evenknie is ongetwijfeld Hettitisch ḫardu-, ook al is die enkel in de jongere, vernauwde betekenis ‘afstamming’ en ‘nageslacht’ op schrift verschenen.

Dit *h₃er-tu- is zelf een eenvoudige afleiding van de wortel *h₃er- ‘verrijzen, zich verheffen’, anderszins bekend van onder meer Grieks óros ‘berg’, Latijn orior ‘opgaan, ontstaan, ontspringen, geboren worden’ en Hettitisch ar- ‘staan, aanwezig zijn, voorkomen’. Daarbij bestond ook de werkwoordelijke vervoeging *h₃r-ei-, die vervolgens met *s verlengd werd en zich ontwikkelde tot Oudgermaans *rīsaną en vandaar ons rijzen.

Er is langs deze tweede weg echter nog een andere mogelijke herkomst voor *arduz aan te wijzen. Klankwettig is het woord namelijk evengoed terug te voeren tot een *h₁or-tu-, en wel bij de eerder genoemde wortel *h₁er- ‘bereiken, raken, treffen’. Dat ligt niet ver van ‘komen’ en een gebeurlijke afleiding betekent dan algauw ‘komst’. Vergelijk dan afkomst en herkomst, en hoe vroeger met comst zonder voorvoegsel ook ‘afkomst, afstamming’ werd bedoeld. Alleen, net als bij de eerste weg zou het hier dan gaan om een afleiding zonder evenknieën in andere Indo-Europese talen.

Besluit

Er is geen rechtstreeks verband tussen enerzijds aarde en anderzijds aard en diens afleiding aarden ‘een aard hebben, zich thuis voelen, gedijen’, hoezeer hun gelijkenis ook tot de verbeelding spreekt. De twee kunnen uiteindelijk wel verwant zijn, maar het is vooralsnog meest aannemelijk dat aard, een woord dat vroeger *arduz luidde en ook sloeg op ‘afkomst’, ‘herkomst’ en ‘land van herkomst’, van geheel andere oorsprong is. Naar vorm en betekenis is het uitstekend te herkennen als de evenknie van Latijn ortus, waarmee men ‘opgang’ meende, maar ook ‘opgroei’, ‘oorsprong’ en ‘afstamming’.