In het jaar 1066 kwam de wijkingtijd voorgoed ten einde toen een Noors leger van vele duizenden zielen op Engelse bodem werd verrast en verslagen in wat in eigen taal een orrosta genoemd werd. Dat Oudnoordse woord voor ‘veldslag, strijd’ staat te boek als van onbekende herkomst maar blijkt goed te begrijpen als een evenknie van ons eigen ernst.

Een beroemde strijd

De slag die de Noren verloren geschiedde bij Stánfordbrycge ‘Steenvoordbrug’ en werd ruim anderhalve eeuw later beschreven door de bekende IJslandse dichter en geschiedkundige Snorri Sturluson in Heimskringla, een verzameling van koningsverhalen. Wij lezen bij Snorri hoe de Noren onvoorbereid waren—verspreid en niet in heergewaad—toen zij in de verte een heerschare zagen naderen onder een wolk van stof en met wapens blinkend als ijskiezels. De Engelsen waren in aantocht.

Zo goed als kon sloten zij de gelederen ter wering. De Noorse aanvoerder, koning Haraldr zelf, schouwde zijn mannen toen opeens zijn ros onder hem viel en hij eraf. Meteen stond hij weer op en noemde het een goed teken voor een reis. De Engelsen waren inmiddels aangekomen en hun koning Harold had het gezien. Hij zei van zijn wederstrever dat diens geluk voorbij was. En dat bleek toen de orrosta eenmaal begon en de Noorse koning niet veel later wederom te gronde ging, deze keer voorgoed.

Haraldr konungr Sigurðarson var lostinn ǫru í óstinn; þat var hans banasár; féll hann þá, ok ǫll sveit sú, er fram gékk með honum, nema þeir er aptr opuðu, ok héldu þeir merkinu. Var þá enn hinn harðasti bardagi. Gékk þá Tósti jarl undir konungsmerkit. Tóku þá hvárirtveggju at fylkja í annat sinni, ok varð þá á dvǫl mjǫk lǫng á orrostunni.

Koning Haraldr Sigurðarson was door een pijl in de keel geraakt; dat was zijn doodszeer. Hij viel toen, en heel het gevolg dat met hem voortging, behalve zij die zich terugtrokken, en zij hielden het vaandel. Het was toen nog het hardste gevecht. Edelman Tósti ging toen onder het koningsvaandel. Beide zijden begonnen zich toen andermaal op te stellen en er was toen een zeer lange stop in de strijd.

De Engelsen behaalden enige tijd later de zege, waar ze echter niet lang van genieten konden, want ze hadden zich gelijk weer naar het zuiden te spoeden. De Normandische koning Willem de Bastaard had zoals verwacht met grote krijgsmacht de overtocht gemaakt. In de strijd die volgde werden de Engelsen verslagen en hun koning gedood. Nu hadden de Franstalige binnenvallers het voor het zeggen.

Dat was een zwarte dag naar de mening van de beroemde Engelse schrijver en taalkundige J.R.R. Tolkien, die daarmee een grote klap voor de taal en het erfgoed van het eilandvolk vaststelde. Het lijkt er overigens op dat hij orrosta als (klank)voorbeeld nam voor Orrostar, de naam van het noordelijke deel van het eiland Númenor in zijn verhalen over Middenaarde.

Vermoedelijk verwant

In het Oudnoords was orrosta dus een gangbaar woord voor ‘veldslag, strijd’. Daarvan is orrostunni aan het slot van de aanhaling hierboven een verbogen vorm met het bepaalde lidwoord aan het einde, zoals gebruikelijk in die taal. (Vergelijk: naast grund ‘grond’ was het grundin ‘de grond’.) Het woord had ook de wel jongere nevenvormen orrasta en orresta, en ter duiding zijn in de loop der jaren meerdere voorstellen gedaan die weinig overtuigend zijn en hier buiten beschouwing zullen blijven.

In de Westgermaanse talen komen we het woord niet tegen, maar wel vormen van ernst. Wij begrijpen dat nu als ‘plechtige, aandachtige stemming’ en ‘oprechtheid’, maar oudere vormen als Oudnederlands ernost en Oudengels eornost betekenden ‘strijdgerichtheid’ en ‘strijd’. Hun gemeenschappelijke voorloper is *ernustaz en daarover hebben de woordenboeken tot nu toe verrassend weinig of het verkeerde te zeggen gehad.

In het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands wordt het verbonden met *arniz, bekend van Oudnoords ern ‘flink, kwiek’ en Gotisch arniba ‘wis, vaststaand’, maar dat valt bij voorbaat al te betwijfelen. Verkeerd is de daar geopperde herleiding tot de Indo-Europese wortel *h₁er-, *h₁or- ‘in beweging brengen’, verondersteld voor onder meer Latijn orior ‘opgaan, ontstaan, ontspringen, geboren worden’. Zo’n wortel heeft nooit bestaan, want eigenlijk waren het twee duidelijk te onderscheiden wortels, zoals bevestigd door het grote en betrekkelijk nieuwe Lexikon der indogermanischen Verben.

De ene had de vorm *h₃er- en de betekenis ‘verrijzen’. De met *h₃ gespelde keelklank zou de aangrenzende *e tot een *o hebben ‘gekleurd’ en die zou zich klankwettig tot een Germaanse *a hebben ontwikkeld, niet een *e. Dus *ernustaz moet van andere herkomst zijn. Het reeds genoemde *arniz kan er wel op teruggaan; dat is gezien de betekenis zelfs waarschijnlijk. Hetzelfde geldt voor *arduz, de voorloper van aard.

De juiste wortel

De andere wortel is in vorm en betekenis vastgesteld als *h₁er- ‘bereiken, geraken’. Deze is bekend van bijvoorbeeld Grieks érkhomai ‘(ik) kom, ga’. De klank die met *h₁ wordt gespeld was neutraal en zou de *e niet tot iets anders ‘gekleurd’ hebben. Te meer, de vervoeging van de tegenwoordige tijd van die wortel gebeurde ook met het achtervoegsel *-n(e)u-. De wortel zelf droeg daarbij geen klemtoon en raakte vereenvoudigd. Zo was het dus *h₁r-néu-ti en dat is overgeleverd als Oudindisch ṛṇóti ‘(hij/zij) brengt, laat bereiken’ en Hettitisch arnuzi ‘(hij/zij) levert’.

Van die vervoeging zou een afleiding *h₁ér-nu-sto-s en diens verzamelvorm *h₁r-nu-stéh₂ (zie noot) zich in het Germaans ontwikkeld hebben tot *ernustaz en *urrustō. En die zouden geleid hebben tot Nederlands ernst en Oudnoords orrosta. Dat de *-r-n- in het ene geval een *-rn- bleef en in het andere een *-rr- werd is het gevolg van het oorspronkelijke verschil in klemtoon. Dat is ook de reden van het onderscheid tussen Duits Stern en Nederlands ster, ouder sterre.

Maar wat heeft ‘bereiken, geraken’ te maken met ‘strijd’ en dergelijke? Wel, het is een kleine stap van ‘geraken’ naar ‘raken, treffen’, zoals (ge)raken zelf ook laat zien. En een gevecht heet ook wel een treffen, voluit gewapend treffen.

Dezelfde wortel is bovendien in andere Germaanse woorden te herkennen. We noemen *erōn, de voorloper van Oudnoords jara ‘strijd’, eigenlijk dus ‘treffen’. We noemen tevens *arundiją ‘boodschap’, eigenlijk het ‘bereikende, aankomende, gebrachte’, de voorloper van onder meer Oudsaksisch arundi en Oudengels ærende (Engels errand). Ook mogelijk is toebehoren van *erlaz, bekend van Oudsaksisch erl, Oudengels eorl (Engels earl) en Oudnoords jarl. Dat betekende in de dochtertalen weliswaar ‘edelman’, zoals ook in de aanhaling hierboven, maar zulks is gemakkelijk ontstaan uit ouder ‘krijger’.

Besluit

Twee woorden die op het eerste gezicht weinig met elkaar te maken lijken te hebben, Oudnoords orrosta ‘veldslag, strijd’ en Nederlands ernst ‘plechtige, aandachtige stemming’, zijn eigenlijk evenknieën van elkaar, ontstaan uit twee verschillende verbogen vormen van hetzelfde voorouderlijke woord. En dat woord had de betekenis ‘treffen’, van bijtende wapens.