In den hart der Duitsen wereld, waartoe eer ook de Lage Landen behoorden, bestond vanouds een netwerk van helwegen, de tamelijk brede paden die vaak verzonken waren door de tred van talloze handelaars en heerscharen. Men heeft wel gemeend dat hel in dezen naar het dodenrijk verwijst of anders het licht van een baan door het bos, maar daarmee is lang niet alles gezegd…

Enkele kenmerken

De oude helwegen strekten van het oosten van wat nu Nederland is, met name Twente en de Achterhoek, tot het huidige Hessen diep in Duitsland. Het waren algemene, openbare wegen—meer paden naar huidige maatstaven—bedoeld voor vlotte tocht over lange afstanden en er was een verplichting om ze breed genoeg voor zulk verkeer te houden.

Zo moesten ze in 1697 volgens het landrecht van het Westfaalse graafschap Rietberg zo wijd zijn dass ein mann mit einem wesebaum zwerch dadurch reiten kann. Het woord wesebaum sloeg net als oostelijk Nederlands wezeboom, weesboom op de dikke stok die op het hooi of koren van een wagen werd gebonden om het bij elkaar te houden. Diens lengte—en dus de minste breedte van de helweg daar—was algauw een meter of drie.

Helwegen waren en zijn bij lange na niet overal hol en niet alle holle wegen hadden vroeger de eer om helweg te heten. Het is dan ook niet waarschijnlijk dat alle holle wegen door veelvuldig betreden hun holheid hebben. Sommige zullen ontstaan zijn door opwerping van wallen aan weerszijden, om erven mee aan te duiden dan wel vee van dwaling te beletten.

Een baan voor uitvaart

Reeds in 1835 stelde Jacob Grimm in zijn grote, nog immer waardevolle werk Deutsche Mythologie dat men oorspronkelijk met helweg—oftewel Hellweg in het Duits—letterlijk de weg naar de onderwereld bedoelde. Dat wil zeggen: het dodenrijk in de oude, heidense zin van het woord, niet het verblijf der verdoemden volgens de latere christelijke leer. De gedachte is dat helwegen ontstonden en onderhouden werden voor betamelijk vervoer van overledenen naar hun laatste rustplek in de aarde.

De algemeen Duitse evenknie van hel is uiteraard Hölle, maar vroeger en nog steeds in de streektalen van de gebieden waar helwegen te vinden zijn is het Helle e.d. Bovendien kon Grimm erop wijzen dat in Hessen behalve Hellweg ook eens de vormen Hölleweg en Höllepfad voorkwamen. De samenstelling zou dan ook gelijk een rechtstreekse evenknie zijn van Oudnoords helvegr, een woord waarmee duidelijk de weg naar de onderwereld bedoeld werd.

Hier kleven echter grote bezwaren aan. Zo stelden de taalkundigen Schiller en Lübben later in de negentiende eeuw dat de aangewezen dodenweg of lijkenweg op veel plekken niet dezelfde was of is als de helweg. We kunnen eraan toevoegen dat de helweg in zijn vroegste vermelding, een oorkonde uit 890 die Grimm zelf ook noemde, een openbare weg heet: helvius sīve strāta pūblica. In latere bronnen worden helwegen omschreven als handelswegen en heerbanen. En inderdaad, het waren vooreerst verbindingen tussen oorden, niet paden naar graven.

Het grootste bezwaar is echter taalkundig. De evenknieën van hel en helweg zijn in het Westfaals onderscheidenlijk helle en hiəlweg. Enkele eeuwen eerder in het Middelnederduits is het verschil ook duidelijk, met enerzijds hell (dan wel helle- in samenstellingen) en anderzijds hēlwech, heelwech, heilwech, hielwech en hileweg naast helwech en hellewech. En in Oost-Nederland vinden we nog een oord genaamd Heelweg aan een oude helweg. Dit alles wijst erop dat er bij deze wegen geen sprake was van hel ‘onderwereld’. Daarmee werden ze pas later in verband gebracht, nadat men de samenstelling niet meer begreep, zodat genoemde vormen als hellewech en Hölleweg gemakkelijker konden ontstaan.

Laag, licht, schuin, hard

Vanwege hetzelfde vormelijke verschil is het ook niet geoorloofd om in onze samenstelling het woord hel(le) ‘laagte’ te herkennen, ook al worden helwegen in sommige naslagwerken uitdrukkelijk omschreven als ‘lage, diep liggende weg’. Bovendien is hel(le) zelf bij nader inzien eerder op te vatten als ‘lage, drassige, moerige grond’ en ‘poel’. Zo is het te begrijpen in oordnamen als De Hel (Friesland), Helle (Nederlands Limburg) en mogelijk Hell (Gelderland), alsmede Hellebroek (Nederlands Limburg), Helmond (Noord-Brabant) en Helvoirt (Noord-Brabant).

Evenmin is het vormelijk mogelijk dat we te maken hebben met het woord hel ‘fel schitterend’, Duits hell ‘zeer licht’. In betekenis mag het dan op het eerste gezicht nog denkbaar voorkomen, alsof helwegen zo heten omdat ze als banen van licht door het donkere woud gaan, maar daar loopt het evenzeer spaak, want dit bijvoeglijke naamwoord had in die vroege tijd nog (alleen) de betekenis ‘klinkend, luid’.

Ook het oude Nederlandse en Nederduitse woord helle ‘helling’ is ondanks zijn aantrekkelijke betekenis uit te sluiten, want dat is een betrekkelijk jonge nevenvorm van helde, ontstaan nadat hellen zelf vervormd was geraakt uit helden door verkeerd begrip van vervoegde vormen als geheld. (Zo hebben we ook verspillen in stede van het eigenlijke verspilden.)

Tevens te verwerpen tot slot—doch het vermelden waard—is wat niemand minder dan Willem Bilderdijk in 1815 voorlegde aan Jacob Grimm in een Franstalige brief. Hij wees erop dat men chez nous pleegt te zeggen “het hal is niet te vinden” wanneer paarden geen harde ondergrond in de modder kunnen vinden. De helweg ware dan vernoemd naar zijn harde grond. Dit hal is zonder twijfel hetzelfde woord als hal ‘hardheid van de bodem door vorst’. Maar hoewel dat weliswaar in Noord-Holland ook de nevenvorm hel heeft, gaat het duidelijk terug op een wortel voor ‘vriezen’.

Een nieuwe blik

Het kan geen kwaad om weer eens te kijken naar de volle verscheidenheid van overgeleverde vormen. In het Westfaals is hiəl in hiəlweg te vergelijken met diəle ‘inspan, disselraam’ (de evenknie van deel ‘plank’), miəle ‘mijt’, schiəlwippop ‘schele’, smiəle ‘smele, smeel’, spiəl ‘spel’, swiəl ‘zweel, eelt’ en viəl ‘veel’. Bij al die woorden is de iə ontstaan uit een oorspronkelijke i dan wel uit een i die uit een oudere e is verhoogd o.i.v. een daarop volgende, inmiddels versleten i, u of w. Zo zijn spiəl en viəl afkomstig van Oudgermaans *spilą en *felu.

In het Middelnederduits heeft het eerste lid van onze samenstelling de vormen hel, helle, hēl, heel, heil, hiel en hile. En de oudste vorm die we kennen is zoals gezegd helvius, in een oorkonde uit 890. Een oorspronkelijke e wordt zo waarschijnlijk en dat geeft twee mogelijkheden. De eerste is om uit te gaan van een voorloper in de vorm van Oudgermaans *hela-wegaz, die enerzijds kon verslijten tot *heleweg (vanwaar hēlweg, heelweg, heilweg) en anderzijds helweg (vanwaar door verhoging hielweg en hileweg, met e als overgangsklank vóór w). Dat houdt ook in dat helvius een verbastering moet zijn, vanuit *helveus en daarvoor *helvegus, een verlatijnsing van helweg.

De andere mogelijkheid is dat helvius juist een meer oorspronkelijke vorm is en wel een verlatijnsing van een Oudsaksisch *helwi en dat een voortzetting van een Oudgermaans *helwijaz. In dat geval zijn alle vormen met weg niets meer dan volksduidingen om een inmiddels onbegrijpelijk woord tot iets begrijpelijks te maken. Die meer oorspronkelijke vorm overleeft wellicht in de Westfaalse bosnaam Hiəlwes-loh, te begrijpen als het loh van de hiəlwe. Aan de andere kant, die naam wisselt met de vormen Herwes-loh en Hermes-loh en zou aldus zelf door verhaspeling met hiəlweg ontstaan kunnen zijn.

Zowel *hela- als *helwijaz geeft moeilijkheden, want van geen van beide zijn anderszins voortzettingen aan te wijzen in de Germaanse talen. Dat wekt overigens ook meteen de indruk dat deze naam behoorlijk oud is. Wel kunnen we zeggen dat de Oudgermaanse klankreeks *hel- klankwettig verschoven moet zijn uit ouder *kel- of *ḱel-. En met die wetenschap kunnen we buiten het Germaans op zoek gaan naar evenknieën in andere Indo-Europese talen.

Twee wortels

Nu bestond er een Indo-Europese wortel *kelh₂– ‘slaan’, met *h₂ voor een wisse, vroeg verdwenen keelklank. Deze wortel ligt ten grondslag aan onder meer Latijn cellō in percellō ‘te gronde slaan’, Litouws kálti ‘slaan, smeden’ en Oudgermaans *heldiz ‘slag, strijd’ (vanwaar o.a. Oudsaksisch hild, hildi). Het is goed denkbaar dat hiervan een woord voor een veel betreden pad is afgeleid.

Dezelfde betekenisontwikkeling is immers elders evengoed te vinden. Denk aan de Engelse verbinding beaten path ‘gebaande weg’, eigenlijk ‘geslagen weg’, of aan achttiende-eeuws Twents slaage ‘voerweg, rijweg die veel gebruikt is en een open spoor heeft, weg die het meest gebruikt en ingeslagen wordt’. Ook Nederlands baan, een woord dat vroeger tevens in de zin van ‘slagveld’ werd gebruikt, is waarschijnlijk afgeleid van een wortel met de grondbetekenis ‘slaan’.

Ondertussen was er ook de wortel *kel- ‘drijven’, bekend van Latijn celer ‘snel’, Grieks kélomai ‘aansporen, in beweging brengen’ en kéllō ‘aansporen, drijven’, en vermoedelijk ook Oudgermaans *helþijaz ‘driftig’ (vanwaar o.a. Oostfries hilde, hil ‘onrustig, levendig enz.’). Bij deze wortel bestond tevens de verlengde vorm *kel-eu-, wel de stam van een oude werkwoordsvervoeging. Hiervan komt enerzijds Grieks keleúō ‘aansporen, drijven’ met de afleiding kéleuthos ‘weg, pad, baan, reis’(!), anderzijds Litouws keliáuti ‘reizen, een trektocht maken’, vanwaar keliū́ta ‘nauw voetpad’(!) en kẽlias ‘weg, pad, baan, reis’(!).

Die verlenging *kel-eu- is buitengewoon belangwekkend, want ze kon de vorm *kel-u- hebben gehad wanneer het achtervoegsel onbeklemtoond was. Een gebeurlijke afleiding *kel-u-io-s (met het in het Indo-Europees gebruikelijke achtervoegsel *-io-) zou klankwettig ontwikkeld zijn tot Oudgermaans *helwijaz, net een van de twee hierboven voorgestelde voorlopers.

Besluit

De helwegen van weleer waren veelal laag, maar lang niet altijd hol zoals de kenmerkende holle wegen die hier en daar behouden zijn. Het waren geen wegen naar de onderwereld noch lichte banen door het donkere woud, hoezeer dat ook tot de verbeelding spreekt. Waarschijnlijk betekende helweg niets meer dan ‘geslagen, gebaande weg’ of—als het een volksduiding van een oud, ondoorzichtig woord was—domweg ‘pad, weg’.