Mocht het huis Oranje-Nassau vallen, wijken voor het mijne bij de gunst des hogen hemels onder heilig recht, dan zal mijn gade, moeder mijner telgen, waarlijk geen koningin maar kwaan heten. Zo is het besloten. Of zo zie ik het voor me. Hoe dan ook verdient onze Nederlandse evenknie van Engels queen een hand uit de vergetelheid, want het is een woord met een rijk verleden.

Een verscheidenheid

De Germaanse voorloper van dit woord luidde *kwēniz, lag ook ten grondslag aan Oudnoords kvæn, kván en Oudsaksisch quán, en betekende oorspronkelijk algemeen ‘vrouw, echtgenote’. In de ontwikkeling naar Engels queen raakte dat verschoven naar ‘vrouw van de koning’ in het bijzonder en uiteindelijk naar ‘koningin’ op zich en geen ander.

Voor dieper begrip van dit woord hebben we te weten dat ernaast met korte klinker het nauw verwante *kwenōn bestond, met diens eigen nevenvormen *kwinnōn en *kunōn (vanuit de verbuiging). Voortzettingen zijn Oudnoords kvinna, kvenna, kona ‘vrouw, echtgenote’, Middelnederduits kone ‘hetz.’ en met tamelijk verschoven betekenis ook Engels quean ‘vrouw van lichte zeden’ en Middelnederlands quene ‘oude vrouw’.

Van dat laatste komt gewestelijk Nederlands kween ‘onvruchtbare vrouw of koe; tweeslachtig dier’. En die ontwikkeling toont bij uitstek de wonderlijke wegen van taal, hoe de betekenis van een woord in haar tegendeel kan overgaan. De vrouw werd immers vroeger alom ter wereld begeerd en op waarde gesteld om haar vermogen kinderen te schenken en zo de lijn voort te zetten.

Verder terug

Buiten het Germaans, in meerdere andere Indo-Europese talen, vinden we evenknieën van *kwenōn, waaronder Oudindisch jáni- ‘vrouw, echtgenote’ (en gnā́- ‘vrouwe, godin’ vanuit de verbuiging), Russisch žená ‘vrouw, echtgenote’, Oudiers ben ‘vrouw’ (verbogen mná) en Grieks gunḗ ‘vrouw’. Van dat laatste woord is de tweede naamval gunaikós te herkennen in het wetenschapswoord gynaecologie. Wij zouden dat dus evengoed vrouwkunde kunnen noemen.

De gemeenschappelijke, Indo-Europese voorloper hiervan is vastgesteld als *g^wenh₂-, *g^wnh₂-, *g^wneh₂–. (De veelvormigheid komt door een wisseling van klemtoon in de verbuiging.) Het is bekend dat er in die taal een achtervoegsel *-(e)h₂– bestond ter vorming van vrouwelijke woorden, dus het is uiteraard gauw aangenomen dat het ook hierin te herkennen is. Doch zo loopt het spoor gelijk dood, want een wortel *g^wen- is anderszins niet aan te wijzen.

Wat dan als die *h₂ juist deel van de wortel was? Wel, het Indo-Europees had meerdere mogelijkheden tot het vormen van de tegenwoordige tijd, en een daarvan was de invoeging(!) van een *n. In dit geval zou dat inhouden dat de eigenlijke wortel evengoed *g^weh₂– kon zijn geweest. Kennen we reeds een wortel met die vorm? Ja, en daar komen we dadelijk op terug.

Een oud gebruik

De Indo-Europeanen waren bereden veehouders die zich vijfduizend jaar geleden verspreidden vanuit het westereinde van de Steppe, en wel met zulk welslagen dat later van IJsland tot in India vormen van hun taal werden gesproken. Ook hun bloed en zeden raakten zo wijd verbreid.

De volkeren die van hen afstamden, waaronder de Germanen, waren nagenoeg allemaal op de vaderlijke lijn ingericht, en mede hierom is het veilig aan te nemen—en wordt het algemeen aangenomen—dat dit ook gold voor de oorspronkelijke Indo-Europeanen. Het hield onder meer in dat bij huwelijk de vrouw kwam te wonen bij haar man en zijn magen. Te trouwen was te vertrekken uit de sibbe van haar jeugd.

Herinneringen aan deze zede zijn bewaard gebleven in enkele woorden. Een bekend voorbeeld is hoe de wortel *ued^h– ‘leiden, voeren’ ook ten grondslag ligt aan woorden omtrent het huwelijk, zoals Oudindisch vadhū́- ‘bruid’, Litouws vèsti ‘trouwen, door een man’ (naast ‘leiden, wegvoeren’ in het algemeen) en Engels to wed ‘huwen’.

Oorspronkelijk was er dus letterlijk sprake van het leiden van de bruid naar haar nieuwe huis. Een ander voorbeeld van verwoording daarvan is hoe de Latijnse uitdrukking uxōrem dūcere gebruikt werd in de zin van ‘trouwen met een vrouw’ en letterlijk ‘een vrouw (weg)leiden’ betekende. Vergelijk verder hoe wij nog kunnen zeggen dat de bruid wordt weggegeven door haar vader.

Zij die gaat

Met dit in het achterhoofd kunnen we terugkeren naar de voorgestelde wortel *g^weh₂–. Reeds bekend is namelijk een wortel *g^weh₂– met de betekenis ‘treden, gaan’, als voorloper van onder meer Litouws góti ‘gaan’, Oudindisch ágām ‘ik ging’ en Grieks ébēn ‘ik ging’. (De a- dan wel e- aan het begin van die laatste twee is een oud voorvoegsel ter vorming van de verleden tijd.)

Klopt deze vereenzelviging, dan was de eigenlijke betekenis van dit oude woord voor ‘vrouw, echtgenote’ zoveel als ‘zij die gaat’, en wel naar het erf van haar man. Dit is gewis ook beeldelijk te bezien in het raamwerk van de veronderstelde plechtigheid tijdens het huwelijk: de bruid treedt met haar vader naar haar man, die haar vervolgens wegleidt. Men beseffe hierbij dat bruiloft een verbastering is van bruidloft en daarin loft is afgeleid van lopen.

Er zijn evenwel bezwaren te bedenken. Zo is het onwis of een *n-vervoeging van die wortel daadwerkelijk ooit in gebruik is geweest. En er zijn verder geen aanwijzingen dat die wortel in het bijzonder werd gebruikt in verband met het huwelijk. Aan de andere kant, buiten bruiloft geldt dat ook voor lopen.

Te gaan als bruid

Tot slot valt er nog wat op te merken aan de vorm van *kwēniz, de voorloper van Engels queen e.a. Deze wijkt immers af van de andere Germaanse en niet-Germaanse evenknieën door zijn gerekte klinker. Dat kenmerk tezamen met het achtervoegsel *-i- wekt de indruk dat dit woord is afgeleid van een sterk werkwoord *kwenaną zoals bijvoorbeeld *bēriz ‘(in staat) te dragen’ is afgeleid van *beraną ‘dragen’. Het is een bepaald slag afleiding waarmee vermogen dan wel mogelijkheid werd uitgedrukt.

Daar heeft de Nederlandse taalkundige Guus Kroonen geopperd dat *kwenaną en *kwēniz onderscheidenlijk ‘huwen’ en ‘(in staat) te huwen’ betekenen. Dat is op zich mogelijk, maar gezien de overwegingen hierboven is het denkbaar dat dit tweetal uitsluitend sloeg op de te huwen vrouw, niet de man. Die woorden, in goed Nederlands kwenen en kwaan, betekenen dan eerder ‘gaan als bruid’ en ‘(in staat) te gaan als bruid’, vanwaar zelfstandig ‘huwbare vrouw’ en dan uiteindelijk ‘(gehuwde) vrouw’ en ‘echtgenote’.