Het smeden van een woord hoeft niet moeilijk te zijn. Met enige kennis en vaardigheid is er zo een nieuw woord geboren. Maar wij zoeken uiteraard een woord dat met kracht het licht ziet. Een woord is sterk zolang het in klank en inhoud tot de verbeelding spreekt, en in het beste geval zelfs een toverlijke ambachtelijkheid lijkt te bezitten. En wij plegen dan wel te zeggen dat wij het woord smeden, maar eigenlijk doen wij niets anders dan ontdekken wat al daar is. Van wie hiermee bezig gaat wordt daarom een open houding en liefde voor taal verwacht. Dat spreekt vanzelf.

Om het smeden te overzien kan gebruik worden gemaakt van een stappenplan zoals die hieronder. Het gaat hierbij om het vinden van een heemwoord als alternatief voor een leenwoord. Een heemwoord is niets anders dan een woord dat uit het hart van de eigen taal komt; een woord van eigen bodem en uit eigen kracht, zo u wilt. Als voorbeeld van een leenwoord nemen wij hier telefoon.

~

Stap 1: wat is de herkomst en betekenis van het leenwoord?

Telefoon is ontleend aan de moderne samenstelling van Grieks tēle- ‘ver’ en phōnḗ ‘klank’. Het eerste lid, tēle-, komt uiteindelijk van de Proto-Indo-Europese wortel *k^welh₁– ‘ver in afstand/tijd’, waarschijnlijk dezelfde als *k^welh₁– ‘draaien, keren, wenden’, vanwaar Oudgermaans *hweh(w)la- en uiteindelijk Nederlands wiel. Het tweede lid, phōnḗ, is waarschijnlijk in de verte verwant met Nederlands bannen, dat oorspronkelijk ‘verkondigen’ betekende.

Stap 2: bestaat er al een heemwoord voor?

Van oudsher niet, maar de goede mensen van de Bond tegen Leenwoorden hebben verrespreker geopperd. Dat is echter een beetje een mondvol. Van een verder onbekend smid komt het niet zo plechtige voorstel krijsijzer; ook niet een woord dat snel aanslaat.

Stap 3: hebben verwante talen er een heemwoord voor?

In het IJslands, bekend om zijn eigenzinnigheid, bestaat sími, een woord dat oorspronkelijk ‘draad’ betekende, maar nu wordt gebruikt om ‘telefoon’ mee aan te duiden. Het komt van Oudgermaans *sīman ‘snoer, touw’ (> Oudsaksisch símo, Oudfries síma, Oudengels síma), en is van dezelfde wortel als zeel ‘draagriem, dik touw’. De Nederlandse voortzetting van het Oudgermaanse woord zou zijm of zijme luiden. Overigens vinden wij in het Fries-Hollandse woord sim ‘nettouw, hengelsnoer’ een variant met korte klinker. Het IJslandse woord is leuk gevonden, en bondig, maar inmiddels zitten we in het tijdperk van de mobiele en draadloze telefoon.

Stap 4: hebben minder verwante en andere talen er een heemwoord voor?

Het Iers-Gaelisch heeft guthán, van guth ‘stem’ en -án, een achtervoegsel dat verkleinwoorden en woorden voor gereedschappen en instrumenten vormt. Een dergelijk achtervoegsel in het Nederlands is -el, dat wij bijvoorbeeld vinden in beitel (het gereedschap dat bijt), teugel (waarmee getogen kan worden) en druppel (een kleine drop). U ziet dat de klinkers bij dergelijke afleidingen ook variëren. Dit komt door taalwetten die hier niet uitgelegd zullen worden. Hoe dan ook, naar voorbeeld van het Iers-Gaelisch zouden wij het minder fraaie stemmel kunnen smeden.

Het Fins, een andere eigenzinnige taal, heeft puhelin, een afleiding van puhua ‘praten, spreken’. Vergelijk ook puhella ‘kletsen’.

Stap 5: met (de wortels van) welke woorden zouden wij een eigen heemwoord kunnen smeden?

Naast voor de hand liggende woorden als ver, spreken, bellen en stem zouden we ook naar de stam van zwaan kunnen kijken (Oudgermaans *swen-/*swan-/*sun- ‘klinken, luiden’). Wij zouden ook kunnen spelen met hoorn of een ouder woord als kallen ‘spreken, kletsen’, dat net als Engels to call ‘roepen, bellen’ van Oudgermaans *kallōn komt. Met t-uitbreiding van dezelfde stam is Oudgermaans *kaltōn, vanwaar Nederlands kouten ‘gezellig praten’.

Stap 6: gezien het voorgaande, wat zou een bondig doch welluidend heemwoord zijn?

Smaken verschillen uiteraard, maar het mag van iedereen worden verwacht dat die het woord met de nodige rust proeft en zo een kans gunt. Het is ook niet gek om meerdere woorden te smeden, om te zien welke het beste in de mond ligt en het mooiste op schrift staat. Hier volgen enkele voorbeelden:

• beltuig – samenstelling van de stam van bellen en tuig, zoals we dat in werktuig en vliegtuig kennen; niet heel welluidend
• sprekel – afleiding met het achtervoegsel -el bij spreken zoals beitel bij bijten; niet heel welluidend
• kel – natuurlijke samentrekking van kellel, afleiding bij kallen met hetzelfde achtervoegsel -el; een zeer bondig en daardoor bruikbaar woord; denk ook aan afleidingen als kellen ‘telefoneren’ en kellig ‘telefonisch’
• kel(le) – voortzetting van een nieuwe Oudgermaanse afleiding *kalljō ‘horend bij het kallen’; ook zeer bondig en bruikbaar
• kaller – moderne afleiding bij kallen; wellicht te verwarrend gezien Engels caller ‘beller’
• kalhoorn – samenstelling van kallen en hoorn; hierbij kan gemakkelijk de variant kalloorn ontstaan
• kalluw – afleiding bij de wortel van kallen zoals taluw bij die van taal, getal en tellen
• belluw – afleiding bij de wortel van bellen zoals taluw bij die van taal, getal en tellen

Het is ook mogelijk om eerst een werkwoord voor ‘telefoneren’ te smeden, en van daaruit een woord voor het bijbehorende werktuig te bedenken. Zo zouden we een s-uitbreiding bij de stam van kallen kunnen maken: kalzen ‘telefoneren’, en van daaruit de eenvoudige vorming kals of kels.