De smid zal vanouds met verwondering en zelfs enige argwaan zijn aanschouwd. Wat voor een bijzondere en raadselachtige krachten vergt het wel niet om in de heetste haard een goed zwaard uit stukken metaal te hameren? Wat is dit voor een scheppingskracht? In Germaanse legenden waren smeden dan ook vaak niet mensen, maar elven of dwergen. Wijdvermaard was Wieland – hem werd menig beroemd en kostbaar zwaard toegeschreven en hij werd ook wel als elf beschouwd. Volgens de Oudnoordse overlevering wrocht hij Gram (‘toorn’), het zwaard waarmee de held Sigurðr uiteindelijk de draak Fáfnir velde. Wielands werk is ook het heergewaad van de koene Béowulf in het gelijknamige Oudengelse heldendicht.

Al voor de vroege Middeleeuwen was in Noordwest-Europa een vernuftige smeedwijze in gebruik –met een later leenwoord damasceren genoemd– waarbij staven koolstofarm en koolstofrijk ijzer opeen werden gehamerd. De zwaarden waren hierdoor sterk doch buigzaam en hadden een zeer fraai patroon. Gedurende twee eeuwen werd in veel van dit soort zwaarden bovendien de naam Ulfberht gekorven, vermoedelijk oorspronkelijk die van een Frankische meestersmid of heer, in wiens naam anderen later ook zwaarden wrochten.

Wieland links op de voorkant van de 8^e eeuwse Angelsaksische Franks Casket

Maar smeden maakten uiteraard niet alleen wapens en juwelen. Hun kennis en vaardigheid was alom nodig. Zoals in onze buurlanden is het woord smid in de Lage Landen versteend van beroepsnaam tot achternaam die veelvuldig voorkomt in menige vorm: Smid, Smidt, Smit, Smet, de Smid, de Smidt, de Smit, de Smedt en de Smet. Ook in de tweede naamval, dat wil zeggen ‘(kind) van de smid’, heeft het zich als achternaam gevestigd: Smids, Smits, Smidts, Smedts, Smets, Smedes en Smeets.

Smid betekende oorspronkelijk niet ‘metaalbewerker’ in nauwe zin. Het gaat net als o.a. Duits Schmied, Engels smith en Noors smed terug op Oudgermaans *smiþuz, dat de ruimere betekenis ‘ambachtsman, vervaardiger’ had. Verwante woorden zijn bovendien:

*smīþō ‘vervaardiging, kunstwerk’, vanwaar Oudnoords smíð en Oudhoogduits smīda
*smaiþraz, vanwaar Oudhoogduits smeidar ‘kunstenaar, meester’
*smiþōną ‘vervaardigen’, vanwaar o.a. Duits schmieden en Nederlands smeden
*smiþjōn ‘werkplaats van een smid’, vanwaar o.a. Oudnoords smiðja en Nederlands smidse

Al deze woorden gaan terug op een wortel *smīþ-, *smaiþ-, *smiþ- ‘vervaardigen’, of, als de *-þ- eigenlijk van een achtervoegsel komt, van *smī-, *smai-, *smi- ‘vervaardigen’. Tot zover gaan de meeste etymologische onderzoekingen, met de opmerking dat buiten het Germaans geen zekere verwanten zijn. Voorzichtig wordt soms nog verwantschap met smijten geopperd, waarbij men denke aan de slagen van de smeedhamer. Doch zoals gezegd was de wortel oorspronkelijk niet beperkt tot ‘metaal bewerken’.

Daarom zou ik graag een duiding willen voorstellen die ik vooralsnog niet ben tegengekomen, namelijk dat de wortel *smī(þ)-, *smai(þ)-, *smi(þ)- ‘vervaardigen’ eigenlijk ‘samenstellen, bijeenvoegen’ betekent en aldus een verlenging is van de wortel *sem-, *sam-, *sm- ‘een, bijeen, samen’. Van die wortel komt al menig Germaans woord:

*semlai ‘eens, ooit’, vanwaar o.a. Oudsaksisch simla, simbla
*samaz/*samō ‘eender(e), gelijk(e)’, vanwaar o.a. Engels same
*samana ‘bijeen’, vanwaar o.a. Nederlands samen
*samjaną ‘samenstellen, vormen, schikken’, vanwaar o.a. Oudnoords semja
*sumaz, vanwaar o.a. Engels some en met uitbreiding Nederlands sommig
*sumblą ‘feest, banket’, eigenlijk ‘bijeenkomst, samenkomst’, vanwaar o.a. IJslands sumbl

In dezen is vooral *samjaną ‘samenstellen, vormen, schikken’ belangwekkend, want overeenkomstig in de betekenisontwikkeling die voor *smiþuz en aanverwanten wordt voorgesteld. Het Oudgermaans heeft deze wortel overigens geërfd van het Proto-Indo-Europees. Vandaar dat wij verwante woorden vinden in andere Indo-Europese talen. Enkele voorbeelden zijn Latijn simplex ‘eenvoudig’, similis ‘eender, gelijk’ en semper ‘altijd’, en Grieks hápax ‘eenmaal’ en homós ‘eender, gelijk’.

Wortelverlengingen als de hierboven voorgestelde zijn niet zonder bezwaar, daar de omstandigheden van dier totstandkoming niet geheel doorzichtig zijn. Niettemin werden de meeste wortels die met twee- of drievoudige medeklinkers beginnen door vooraanstaande taalkundigen als Benveniste en Szemerényi opgevat als oorspronkelijke verlengingen van oudere, eenvoudigere wortels van het slag medeklinker-klinker-medeklinker. Vergelijkbaar is bijvoorbeeld de vaak voorgestelde duiding van de Germaanse wortel *blī-, *blai-, *bli-, vanwaar onder andere *blīkaną ‘schijnen’ (Nederlands blijken), *blaikaz (Nederlands bleek), *bliką ‘schijnsel’ (Nederlands blik), *blaitaz (Oudengels blát ‘bleek’) en misschien *blīþaz (Nederlands blij), uit de oudere, eenvoudigere wortel *bel-, *bal-, *bl- ‘wit, schijnen’.

Ten slotte was er wellicht nog een ander, ouder Germaans woord voor ‘smid’ of ‘ambachtsman, vervaardiger’. Taalvorser Peter Alexander Kerkhof stelde onlangs voor dat de Oudnoordse dwergennaam Böfurr, die gewoonlijk een bevredigende duiding moet ontberen, de voortzetting is van Oudgermaans *babur- en dat dit oorspronkelijk hetzelfde woord is als Latijn faber ‘ambachtsman, smid’, beide teruggaande op Proto-Indo-Europees *g^whob^hro-. Dwergen waren immers vermaard om hun smeedkunsten.