Also available in English.

Er is in de Lage Landen geen ziel die niet bekend is met het Engelse woord boy ‘jongen’. Maar de meeste mensen zullen niet weten dat het vanouds ook bestond op het vasteland en bewaard is gebleven in onder meer het Gronings en het Fries. Daar is het dus niet ontleend aan het Engels, let u wel, maar meegekregen van de gemeenschappelijke, voorouderlijke taal: het Oudgermaans.

In het Gronings komt het voor in de vormen bòi, bui en buie. Het Fries kent boai, boi en boie, verkleind ook boaike en boike, en bovendien met verscherping poai, poaike en poike – die laatste drie niet alleen voor jongens maar ook kleine kinderen in het algemeen en zelfs veulens. Wat is de achtergrond van dit woord? En hoe verhoudt het zich tot Zweeds pojke ‘jongen’? Een lezer legde mij laatst deze vragen voor en ik doe graag een poging om het uit te zoeken.

Over de herkomst van het woord zijn de afgelopen eeuwen vele bladzijden gevuld door menig geleerde. Het zou bijvoorbeeld verwant zijn aan Nederlands boef en Duits Bube. De Russisch-Amerikaanse wortelkundige Anatoly Liberman heeft enige jaren geleden nog een uitgebreid overzicht geschreven van verleden inspanningen, met als voorkeur de gedachte dat het oorspronkelijk een kinderwoord voor ‘broertje’ was. Ik sluit het niet uit, maar het is geen bevredigend besluit. Hoe dan ook verkies ik een andere, bij mijn weten nog niet voorgestelde duiding.

Zoals gezegd komt het woord naast het Engels ook in verscheidene vormen voor in het Gronings en Fries. In de Middeleeuwen kwam het tevens zuidelijker voor: in Holland en Vlaanderen is het opgeschreven in de (gewestelijke) spellingen boye, boeye, boie en boeie. Het was ook als naam in trek, getuigen onder meer Oudengels Boia, Oudsaksisch Boio en Oudhoogduits Boio en Poio.

Door zijn wat eigenaardige klank is het woord niet zo gemakkelijk te doorgronden. Was deze bijvoorbeeld oorspronkelijk lang of kort? We zouden al een stuk verder komen als we de Oudgermaanse vorm van het woord met enige mate van waarschijnlijkheid konden vaststellen. Om dit te doen moeten we op zoek naar woorden die erop lijken en waar we wel de klankontwikkeling van kennen.

Anders gezegd, we zoeken woorden die behoorlijk rijmen met Fries boai en Gronings bòi en bui. We hoeven gelukkig niet ver te zoeken, want we beschikken over Fries loai en Gronings lòi en lui, de evenknieën van Nederlands lui. In middeleeuws Holland en Vlaanderen was de spelling daarvan loy, loey, loei en leuy, hetgeen weer goed overeen komt met boye, boeye, boie en boeie hierboven. (Op de uitgangs-e van sommige vormen kom ik nog terug.) Omgekeerd zou dat overigens betekenen dat de klankwettige, algemeen Nederlandse vorm van dit woord voor ‘jongen’ dus bui luidt. En verder nog te vergelijken is Nederlands hui ‘restvloeistof bij kaasmaken’ tegenover oude, gewestelijke vormen/spellingen als hoy en hoey.

Welnu, daar lui en hui e.d. algemeen worden geacht terug te gaan op Oudgermaans *lujaz en *hujaz, is het aannemelijk dat bui e.d. teruggaan op *bujaz. Maar was de betekenis toen ook al ‘jongen’? En zou het op enige wijze iets te maken kunnen hebben met bui in de zin van regenbui?

Om die vragen te beantwoorden gaan we op zoek naar mogelijke verwanten buiten het Germaans. Aan de Indo-Europese talenboom hangt de Germaanse tak dicht bij de Slavische tak, en daaraan hangen enkele woorden die –in elk geval op vorm beoordeeld– goed overeenkomen met ons *bujaz. Aan de ene kant is er Proto-Slavisch *bujь, de voorloper van Oudkerkslavisch bui en Oudtsjechisch buj, beide ‘dwaas’ (bijvoeglijk), aan de andere kant is er een verlengde vorm: Proto-Slavisch *bujьnъ, de voorloper van Kerkslavisch buino ‘op stoutmoedige wijze’, Russisch bújnyj ‘wild, stormachtig’, Tsjechisch bujný ‘welig, stormachtig’, Slowaaks bujný ‘welig’, Pools bujny ‘welig’, Servo-Kroatisch bȗjan ‘wild, stormachtig’ en Sloweens bújən ‘welig, weelderig’.

Rick Derksen, de samensteller van het nieuwste etymologisch woordenboek der Slavische talen, verbindt deze woorden met Sanskriet bhū́yān ‘groter, sterker’ en herleidt ze gezamenlijk tot de welbekende en wijdverbreide Proto-Indo-Europese wortel *b^heuh₂– / *b^heh₂u-, waarvan het betekenisveld uiteenloopt van ‘zwellen, groeien’ en ‘ontkiemen, ontstaan’ tot ‘zijn, wezen’. Deze wortel is ruim vertegenwoordigd in de Germaanse talen. Men denke bijvoorbeeld aan Engels to be en Nederlands ik ben en bouwen, dat voorheen ‘wonen’ betekende en aanvankelijk ‘zijn’.

In het geval van de Slavische en Sanskriet woorden hierboven is ‘zwellen, groeien’ het uitgangspunt. Dat wil zeggen, ‘dwaas’ en ‘stoutmoedig’ zijn langs ‘hoogdravend, opgeblazen’ ontstaan uit ‘gezwollen/zwellend van moed’, terwijl ‘wild, stormachtig’ is ontstaan uit ‘gezwollen/zwellend van lucht’ en ‘welig, weelderig’ niets anders is dan ‘sterk gegroeid/groeiend’.

Als Proto-Slavisch *bujь (met zijn verlengde *bujьnъ) daadwerkelijk beantwoordt aan Oudgermaans *bujaz –en daar lijkt het sterk op– dan is dat niet alleen in vorm maar ook in betekenis. Dat wil zeggen, *bujaz is dan waarschijnlijk eigenlijk een bijvoeglijk naamwoord met de betekenis ‘groeiend, zwellend’. Dit werd later zelfstandig gebruikt als benaming voor ‘kind, jong’ en uiteindelijk vooral ‘jongen’. Van de zwakke verbuiging *bujō ‘(de) groeiende, zwellende’ komen de vormen die op -e eindigen, zoals Gronings buie (naast bui en bòi) en Fries boie (naast boi en boai).

Voor de betekenisontwikkeling kunnen we goed een vergelijking trekken met Oudgermaans *jungaz, Nederlands jong, dat volgens de wortelkundige Guus Kroonen oorspronkelijk ‘rijpend, groeiend’ betekende, en dat eveneens in de loop der tijd zelfstandig werd gebruikt: enerzijds onzijdig en sterk verbogen als een jong, anderzijds zwak verbogen als de jonge (thans de jongen met -n uit de andere naamvallen).

In zijn meer oorspronkelijke betekenis ‘groeiend, zwellend’ schuilt *bujaz verder nog in enkele in onbruik geraakte afleidingen: Engels boyne ‘zwellen’, boine ‘zwelling’ en boysid ‘gezwollen’. Er was bovendien Engels boy als benaming van de duivel, en dat is in dit geval niet op te vatten als ‘kind’ of ‘jongen’, maar als ‘trots, hoogmoedig’ of ‘verbolgen’ o.i.d., vanuit ‘zwellend van moed’. Doch voor ons is de bekendste afleiding uiteraard Nederlands bui ‘vlaag’, dat voorheen ‘donderwolk, onweer’ betekende en oorspronkelijk dus ‘zwelling van de lucht’. Men denke aan bestaande uitdrukkingen als het zwelt of de lucht zwelt voor het betrekken en donker worden van de hemel als voorbode van slecht weer. Het is een betekenisontwikkeling die we ook bij de Slavische verwanten hebben gezien.

Ten slotte is er zoals gezegd nog Zweeds pojke. Het komt pas vanaf de 16e eeuw op schrift voor, en wordt met goede reden algemeen geacht ontleend te zijn aan Fins poika ‘jongen, jong’, dat immers oude evenknieën heeft in verwante talen, zoals Ests poeg. De gelijkenis tussen Zweeds pojke en met name Fries poike berust dan op stom toeval. Maar er is vast ergens een stoutmoedige wortelkundige die durft te betogen dat de Finse, Estse en andere Finoegrische woorden ooit zijn ontleend aan (een voorloper van) een vorm van Oudgermaans *bujaz.

Naschrift (21 januari)
Gezien de klankontwikkeling van Gronings mòien, muien en Nederlands moeien uit Oudgermaans *mōjaną, mogen we naast de hierboven gegeven reconstructie *bujaz (zwak *bujō) misschien ook *bōjaz (zwak *bōjō) overwegen. Dit zou betekenen dat de klankwettige Nederlandse vorm niet bui ware, maar boei (zwak boeie). De achternaam/vadernaam Boeijen zou dan niet slechts een oude spelling bewaren, maar de klankwettige vorm. Doch gezien de ontwikkeling van Fries muoie uit voornoemd *mōjaną zouden we dan Fries buoi (of boei) verwachten, en niet de bestaande boai en boi. Al is het mogelijk dat muoie aan het Nederlands is ontleend.

Is het werkelijk *bōjaz, dan is het woord vanuit een oudere vorm *b^heh₂u-io- (in stede van *bujaz uit *b^hh₂u-io-) nog steeds zonder moeilijkheden te verbinden met de Proto-Indo-Europese wortel *b^heh₂u- / *b^heuh₂–, en dus ook met Nederlands bui ‘vlaag’.

Ten slotte is het nog mogelijk dat beide vormen in omloop waren.