Rank en zwierig beweegt de kraanvogel zich door Middenaarde, al wadend door waterig land en welbevlogen ter lucht, met onmiskenbare klanken en een dans als zulk een schouwspel dat men er vroeger voorbeeld aan nam. Grote wijsheid is hem toegedicht, en sluwheid evenzeer. Maar zijn eigenlijke naam kraan is hij jammerlijk kwijtgeraakt aan de levenloze dingen die naar hem vernoemd zijn. Hij moet het nu al jaren met de overbodige samenstelling kraanvogel doen.
Europese kranen staan erom bekend samen in V-vluchten op grote trek te gaan, van zomerse broedgebieden in het noorden naar warmere winteroorden in het zuiden. De Lage Landen zijn echter al tijden voor de meesten van hen niet meer dan een tussenstop.
Door de eeuwen heen is er van alles verteld en geloofd over deze opvallende vogels. De Romeinse redenaar Cicero bijvoorbeeld meende dat iedere kraan tijdens het vliegen met de kop rust op de rug van degene onmiddellijk voor hem. De voorste kraan, die niemand heeft om op te rusten, zou dan na enige tijd worden afgelost. Er was zelfs de opvatting dat er een kapitein onder hen wordt aangesteld, en ook wachters, om hun trek naar het zuiden zo veilig mogelijk te maken.
Kranen hebben ook iets met stenen, was de mening onder oude schrijvers. Zo zouden ze een zware steen inslikken om zich minder gemakkelijk door de wind uit koers te laten waaien. Of een steen dragen en laten vallen om te weten of zij boven zee of land zijn. Of tijdens het waken op één poot staan en in de andere een steen houden: mocht de kraan in slaap vallen, dan zou hij de steen laten vallen en zichzelf wekken. Door dergelijke verhalen werden kranen gezien als behoedzame, wijze vogels.
鶴
Het ingewikkelde Chinese teken voor het begrip ‘kraanvogel’, in het Mandarijn uitgesproken als hè en hào en in het Japans als tazu en vooral tsuru.
De Romeinen waren ook onder de indruk van de hoge ouderdom die de (Europese) kraan kan bereiken. Inderdaad, in gevangenschap kunnen ze wel 40 jaar oud worden, zij het minder in het wild. Maar het is vooral in China en bij uitbreiding Japan waar de (Chinese) kraan vanouds een zinnebeeld van lang leven is en zo ook van vreugde en geluk. Volgens een overlevering veranderen oude naaldbomen in kranen, omdat ze beide vele jaren kunnen leven; ze verschenen daarom vaak samen in de beeldende kunst. En hemelgaande zielen werden uitgebeeld als worden zij door kranen op de rug gedragen.
Met dieren van zulke voorname stand is het mogelijk dat hun naam ook van enige betekenis is. Zoals gezegd is niet kraanvogel maar kraan de eigenlijke vorm. Deze vinden we nog in enkele streektalen, en ook het Engels heeft nog keurig crane. In het Duits daarentegen heeft Kranich hetzelfde achtervoegsel -ich gekregen dat wel meer vogelnamen hebben, terwijl in de Scandinavische talen de oude k- onverwacht in een t- is veranderd: Noors bijvoorbeeld heeft geen krane maar trane.
Een hoge leeftijd heeft ook het woord kraan zelf. Het gaat langs Oudgermaans *kranaz en nevenvormen terug op een ouder, Proto-Indo-Europees woord, vermoedelijk met de vorm *ǵreh2-nó-. Hierin geeft het accent de klemtoon aan en staat de *h2 voor een inmiddels verdwenen klank die leek op een harde g. Ernaast bestonden ook vormen als *ǵerh2-no- (> Grieks géranos, Wels garan), *ǵrh2-u- (> Latijn grūs), *ǵerh2-ōu- (> Russisch žurávl) en *ǵerh2-u- (> Litouws gérvė, Lets dzẽrve). Allemaal verwijzen ze naar dezelfde vogel. Van het Griekse woord is overigens de plantnaam geranium afgeleid, omdat de uitsteeksels van haar vruchten aan de snavels van kranen doen denken.
Nu is er wel voorgesteld dat de naam van deze vogel verwijst naar het geluid dat hij maakt, en dat hij hoort bij zulke woorden als Nederlands kermen, Latijn garriō, -īre ‘babbelen, kletsen; herrie maken (van vogels)’, Grieks gẽrus ‘stem, roep’ en Oudiers gáir ‘schreeuw, roep’. Dat lijkt zo op het eerste gezicht zeer aannemelijk, in zowel vorm als betekenis, maar bij nadere beschouwing lijkt de onderliggende wortel van deze woorden *ǵh2r- te zijn, en dus anders dan de *ǵerh2-, *ǵrh2-, *ǵreh2– die voor kraan e.d. is vast te stellen.
En er is een andere, mooiere mogelijkheid. Onze wortel is namelijk te vereenzelvigen met *ǵerh2–, bekend van onder meer Sanskriet/Oudindisch járati ‘oud worden, verouderen’, Oudkerkslavisch zьrěti ‘rijpen’, Grieks gérōn ‘oude man’ (denk aan gerontologie), Armeens cer(un) ‘oud, oude man’, Tochaars B śrāy ‘volwassen man’ en waarschijnlijk ook Nederlands kerel en Karel.
Dat zou betekenen dat kranen genoemd zijn naar de hoge ouderdom die zij kunnen bereiken. Iets dat, zoals we hebben gezien, zeker bekend was in de oudheid.
Johnsgard, P.A., Cranes of the World (Bloomington, 1983)
Kroonen, G., Etymological Dictionary of Proto-Germanic (Leiden, 2013)
Philippa, M., e.a., Etymologisch Woordenboek van het Nederlands (webuitgave)
Prange, H., Der Graue Kranich (Grus grus) (Wittenberg-Lutherstadt, 1989)
Rix, H. e.a., Lexikon der indogermanischen Verben, 2. Auflage (Wiesbaden, 2001)
Vaan, M. de, Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages (Leiden, 2008)
Vries, J. de, Nederlands etymologisch woordenboek (Leiden, 1971)
Taaldacht 
Leuk artikel. Ik neem aan dat het “ingewikkelde” Chinese teken er voor een “poëtisch” karakter bij staat. Jammer alleen dat het een prozaïschere letter is dan hij op het eerste gezicht lijkt. Het karakter 鶴 is opgebouwd uit twee elementen 隺 en 鳥. Het tweede (en rechtergedeelte) is het gangbare teken voor “vogel” dat zelfstandig kan voorkomen in die betekenis en verder in praktisch alle vogelnamen deel uitmaakt van het karakter als een zogenoemd “radicaal”, een betekenisaanduider. De lezer begrijpt dan dat het gaat om een vogelnaam of iets dat met pluimvee te maken heeft. Het eerste (en linkerdeel) is in dit geval niet meer dan een fonetisch element dat de lezer een aanwijzing geeft over hoe het uitgesproken moet worden. De betekenis van het onderhavige teken is “hij” en de uitspraak in modern Mandarijn is “hú”, wel iets anders dan het “hè” van ‘kraan’, maar als je naar het (oudere) Sino-Japans kijkt, zie je dat de uitspraak van beide karakters 隺 en 鶴 “kaku” is. Een belangrijke aanduiding dat die uitspraken in het oudere Chinees, uit de tijd dat het karakter ontstond, ook hetzelfde moet zijn geweest.
Juist, voor de Chinezen en Japanners zelf is het teken uiteraard redelijk eenvoudig en alledaags. Maar het leek me wel een mooie verluchting bij het stuk.
Mooi artikel. Zou het kunnen dat de naam “Oekraïne” verwant is aan de Kraan? De oudste hakenkruizen zijn daar gevonden, en vaak waren die in de vorm van 4 vogelkoppen met lange snavels. Het zou goed passen bij het ouderdom/wijsheid verhaal van de Kraan.
beste Hen,
Oekraine is een Russisch woord, samengesteld uit :oe een voorzetsel met de betekenis van ‘bij,aan’- en ‘Krai’ en dat betekent ‘kant,rand’.Dus (het land) zich bevindende aan de rand. En gezien het gebergte daar, klinkt dat nogal logies.
Walter
Beste Olivier,
Die kraan zit nog verstopt in familienamen als Crane, Decraene en Craenenburgh.
De sierlijke hals van de vogel maakte, dat men werktuigen om zaken op te heffen met de langhalzen vergeleek. Vandaar noemde men de machines ook kranen. Die moderne kranen hebben die vorm niet meer, maar al wie wat jaren heeft opgestapeld kan zeker die oude kranen met hun sierlijk uiterlijk nog herinneren. Ze waren trouwens een vast onderdeel van menige Meccano bezitter. Vooral in de havens langs de kaden stonden mooie exemplaren.
Soms werd het woordje ‘kraaie’ ook voor ‘krane’ gebruikte, wat verwarring kon zaaien met onze zwarte kraai. Misschien vergeleek men hun kraaiend geluid.
Guido Gezelle geloofde dat de kranen graag dansten. Maar of dat goed was? Hij schreef in zijn Loquela over het Deense ‘Kom ikke i tranedands’, kom niet in de kranendans. Hij legde dit nog mooi uit ook: En eet geen krieken met de heren, wilt gij de stenen niet in ’t gezicht gesmeten krijgen.
In de Lex Salica staat dan de mensen hier tamme kranen hadden (gruam domesticam) Om vandaag bij ons nog een kraan te zien, moeten we op stap naar een vogelwarande.
We komen de naam Kranenburg bijzonder veel tegen in het landschap (via de site http://www.kranenburgia.nl);
Groningen; de buurtschap Kranenburg.
Zwolle; havezathe Kranenburg. Nu een begraafplaats met die naam.
Bleiswijk; ridderhofstad Cranenburg.
Eikenduinen (bij Den Haag); een buitenhuis met de naam Cranenburg.
Bergen; Museum Kranenburgh.
Vorden (GLD); de buurtschap Kranenburg.
Nijmegen; stad Kranenburg (regio Kleef) die genoemd is naar het kasteel Kranenburg
Bremen – Hamburg; een dorp met de naam Kranenburg.
“Opvallend is dat de genoemde locaties vaak aan de rand van een veengebied lagen en dat de naam waarschijnlijk betekent ‘de burcht van de kraanvogels’. Dat gaat in ieder geval op voor ‘Cranenburg’ in Bleiswijk, havezathe Kranenburg bij Zwolle en kasteel Kranenburg bij Kleef.”
Ik moest meteen denken aan de uitdrukking “je kranig weren.” Is dat terecht? Zijn die vogels van die vechtjassen of territoriaal? Ben niet zo’n ornitholoog….