Met het doven van de Germaanse dichtkunst zijn er in de Middeleeuwen naast verhalen en heerlijk klankenspel ook allerhande oude woorden verdwenen. Woorden die niet in alledaagse spraak gebruikt werden en daarom bijdroegen aan een gevoel van verheven ernst in de vertelling. Zo had het Oudnoords nog tientallen woorden voor ‘vuur’, maar heeft het Nederlands naast vuur en brand inmiddels alleen het wat platte fik, het merkwaardige hens en verbindingen als in vlammen en in lichterlaaie. Minder bekend, voor jongelui althans, is de rode haan.

De rode haan werd veelal gebruikt in vaste uitdrukkingen, zoals de rode haan over iemands huis laten vliegen, de rode haan laten kraaien en de rode haan in een huis steken. Over de grens komt hij ook voor, vooral in het Duits in jemandem den roten Hahn aufs Dach setzen en der rote Hahn kräht auf dem Dach. De vooraanstaande Duitse woordkundige Friedrich Kluge zocht de oorsprong van de rode haan in de gewoonte van 16^e eeuwse brandstichters: op de gebouwen waar zij het op gemunt hadden zetten zij met rode krijt een teken dat op een haan leek.

We kunnen ons evenwel afvragen of deze brandstichters niet domweg gebruik maakten van een reeds bestaand, voor de hand liggend zinnebeeld waarover geen misverstand kon bestaan. Het is niet moeilijk om een (huis)brand als een rode haan voor te stellen, daar het lichtst ontvlambare deel van het huis vroeger het dak was (omdat het bijna altijd van riet of stro was) en de haan van het erf zich er vaak op bevond. Een brandend huis in het holst van de nacht, een geliefde tijd voor brandstichters, verlicht ook de onmiddellijke hemel, als ware het vervroegd de dageraad, die stonde dat de haan kraait.

Het zinnebeeld lijkt bovendien zijn plek te hebben in de Germaanse mythologische voorstelling rond het einde van de wereld in de grote, alles verzwelgende brand die in het Oudsaksisch de Múdspelli heette en volgens de IJslandse overlevering wordt aangekondigd door drie kraaiende hanen: een helderrode genaamd Fjalarr, een andere genaamd Gullinkambi (‘Guldenkam’) en een donkerrode zonder naam.

De vraag is vervolgens, zou de rode haan iets met de hens te maken kunnen hebben? De oorsprong van hens is namelijk een raadsel. Het etymologisch woordenboek van Van Dale geeft de (weinig overtuigende) oppering dat het om een klankschilderend woord gaat, naar het oplaaien der vlammen, terwijl het grote Woordenboek der Nederlandsche taal het laat bij “herkomst onbekend”. Het lijkt ook een erg jong woord, dat kennelijk pas in 1940 voor het eerst op schrift voorkomt, in het Rotterdamsch Nieuwsblad, in de beschrijving van een voorval “ergens in het Westen”:

“Mevrouw, uw huis staat in de hens.”
“Wat zegt u? In de hens? Wat is dat?”
“Er is brand bij u!”

Het lijkt dus beperkt tot bepaalde kringen. Dat is bijna tien jaar later, eind 1949, niet anders, wanneer we in Het Vrije Volk lezen:

“Ieder jaar bezorgen weggeworpen Kerstbomen de politie veel last. Straatjongens zijn er namelijk op verzot deze bomen “in de hens” te steken, en soms gebeurt dat in de nabijheid van huizen. Gisteravond heeft de Amsterdamse politie slag geleverd met tachtig jongens van 16 jaar, die een massale aanval hadden gedaan op grote hoeveelheden Kerstbomen aan de overkant van het IJ.”

In dezelfde krant lijkt het woord een paar maanden later, tijdens de Pasen van 1950, bekend genoeg om zonder toelichting of aanhalingstekens gebruikt te worden en deelt het zelfs ruimte met de rode haan:

“Gisteren werden de Lunteraars gealarmeerd door luid geknetter en een hevige vuurgloed. Het bleek, dat kwaadwilligen de enorme Paas-brandstapel achter de dorpsmolen in de hens gestoken hadden. Drie uur lang was de brandweer in touw om de rode haan klein te krijgen.”

Lunteren ligt in Gelderland, maar de redactie van de krant was in Rotterdam gevestigd. Ook gezien de eerste twee vermeldingen moeten we denken aan een verspreiding vanuit Rotterdam, Amsterdam of in elk geval “ergens in het Westen”. Het is ook opgenomen in enige woordenlijsten van het Mokums en Bargoens, waarmee meteen de kans toeneemt dat het van oorsprong een Hebreeuws of tenminste Jiddisch woord is. Maar zo een kan vooralsnog niet bevestigd worden. En als hens niet ontleend is, hoe komen we er dan aan?

Allereerst is er de mogelijkheid dat het oude Proto-Indo-Europese woord *kenis-, *konis-, bekend van Latijn cinis ‘vuurrest, as, as van een dode’, Grieks kónis ‘stof, as’ en Tochaars B kentse ‘stof’ (of ‘as’), zich ontwikkelde tot Oudgermaans *hanis- ‘as, vuurrest’ (bij uitbreiding ‘vuur, brand’) en vervolgens al die tijd beperkt is gebleven tot de spreektaal van een klein gebied en eindigde als Nederlands hens. Dat is weinig waarschijnlijk.

De kans is groter dat hens beantwoordt aan gewestelijk Duits Hendsch (met nevenvormen als Hinsch, Hündsche), een woord dat verwijst naar branderige aandoeningen onder mensen en vee, zoals miltvuur, en aan gewestelijk Zweeds hunska ‘uitslag op het been van een paard’. Het kan dan een afleiding zijn van een Oudgermaans werkwoord *hintaną ‘branden, zengen’, dat mogelijk overleeft als gewestelijk Engels to hint ‘uitdrogen, verwelken’, en op zijn beurt terug kan gaan op de Proto-Indo-Europese wortel *(s)kend-, bekend van onder meer Latijn -cendō in accendō, incendō, succendō ‘ontsteken, in brand steken’. Ja, we kunnen ons afvragen of de hond van rodehond hier ook bij hoort.

Een derde mogelijkheid, wat ver gezocht, is dat hens van het eveneens jonge henzen ‘fel branden’ is afgeleid en niet andersom, en dat dit hetzelfde is als het oude Nederlandse werkwoord henzen, een woord dat ‘inwijden’ betekende, in het bijzonder het inwijden van o.a. zeelui door hen water op het hoofd te gooien. Mogelijk werd het woord vandaar ook in de zin van ‘blussen’ gebruikt en kon een verbinding als een gehensd huis in betekenis verschuiven van een ‘geblust huis’ naar een ‘verbrand huis’.

Maar wellicht het meest aannemelijk is dat hens een samentrekking is van hennehuis ‘hoenderhok, kippenhok’. Dit woord duikt halverwege de 17^e eeuw al op in de in Rotterdam gedrukte woordenboeken Nederduits-Engels en omgekeerd van Henry Hexham, in vormen als henne-huys en hinnen-huys. Hoewel het een gauw gemaakte samenstelling is, getuige ook Engels henhouse, komt het woord in verrassend weinig hedendaagse woordenboeken voor. We noemen hennehuis in De Zaanse taal van G.J. Boekenoogen en hinnes in de Woordenlijst van het Valkenburgsch plat van Th. Dorren. Vooral dat laatste is door diens samengetrokken vorm belangwekkend. Een verdere samentrekking naar hins is gauw gebeurd, zo ook van hennehuis naar hennes en uiteindelijk hens.

Als hens inderdaad een verbastering is van hennehuis, moet dit met gedachte aan de rode haan zijn betekenis ‘brand’ hebben gekregen. We kunnen denken aan een nooit opgeschreven uitdrukking als de rode haan is in den hennehuis als speling op de rode haan is in den huis (met den i.p.v. het vanwege de derde naamval), die na verbasteringen als de rode haan is in de hennes niet meer begrepen werd, waardoor men na verloop van tijd ging zeggen dat niet de rode haan maar het huis zelf in de hens staat of is gevlogen.

Neem het de haan eens kwalijk.