Het zijn spannende dagen in 28 na Christus, wanneer de Friezen enkele Romeinse belastinginners aan het kruis nagelen, naar verluidt om onredelijke eisen. Ze belegeren daarna het plaatselijke castellum en lokken uiteindelijk negenhonderd rijkstroepen, waaronder Germaanse dienstplichtigen, tot hun bloedige einde in het woud van Baduhenna. De Romeinse geschiedschrijver Tacitus, van wie wij het verhaal hebben, voegt eraan toe dat nog eens vierhonderd rijkstroepen de hoeve van ene Cruptorix bereiken en daar uit angst voor verraad de hand aan elkaar slaan. Van Cruptorix zegt Tacitus verder alleen dat deze ooit soldaat voor de Romeinen was geweest. Een beschouwing van zijn naam onthult echter meer: niet zozeer over hemzelf als wel over de Friezen van toen, een verrassende bevestiging van iets dat we lang over hen hebben aangenomen.

Waar de hoeve van Cruptorix precies lag is niet bekend, maar dat we haar in het gebied van de Friezen moeten zoeken ligt voor de hand, ook aangezien de manschappen daartoe hun toevlucht nemen en niet tot het castellum, dat nog overeind stond (vermoedelijk in Velsen, Noord-Holland). Dat Cruptorix een Fries was wordt niet daadwerkelijk gemeld, maar is zeer aannemelijk, aangezien de Friezen dan nog altijd buiten de grenzen van het rijk wonen en op die dag pas veertig jaar schat- en dienstplichtig zijn, sinds 12 voor Christus. Het moerige, moeilijk begaanbare land, waarover de Romeinen haastig vlonders moeten bouwen in hun jacht op de Friezen, behoort niet bepaald tot de “beschaafde wereld” van het Rijk.

Zo op het eerste gezicht doet het eerste lid van Cruptorix ons uiteraard denken aan Grieks kruptós ‘geheim, verborgen’ en kruptē ‘verborgen plek’, dat overigens langs het Vulgair Latijn bij ons is geëindigd als krocht ‘onderaards hol’. Dat het echter om niets meer dan een gelijkenis gaat wordt door de plek al waarschijnlijk en blijkt ook uit het tweede lid rix ‘koning, heerser’. Dat is zonder twijfel ofwel Keltisch ofwel Germaans, zij het in gelatiniseerde vorm, en een half-Griekse naam is hier uitgesloten.

Is het dan een Keltische naam? De Kelten genoten immers lange tijd aanzien in de Germaanse wereld en van Verritus en Malorix, twee andere namen van toenmalige Friezen, wordt ook vaak aangenomen dat ze Keltisch zijn, zelfs ter betoging dat de Friezen als geheel aanvankelijk een Keltische stam waren. Maar zoals die twee evengoed uit het Germaans te verklaren zijn is ook Cruptorix te duiden als Germaans, en wel met hoge waarschijnlijkheid.

Alfred Holder nam de naam weliswaar op in zijn omvangrijke Alt-celtischer Sprachschatz, maar enkel om aan te geven dat deze niet Keltisch maar Germaans is. Het eerste lid komt immers niet voor in het Gallisch of aanverwante talen. Er zijn alleen woorden die erop lijken en niet overeenkomen, zoals cruppellarii. Dat is volgens Tacitus hoe de Gallische Aedui (wonend in wat nu Bourgondië is) hun slaven noemen die als gladiatoren volledig gehuld in ijzeren pantser hun gelederen versterken.

Zelf ging Holder ervan uit dat Cruptorix een latinisering is van Oudgermaans *Hrōftarīks. De Oudgermaanse /h/ werd destijds immers meer als een Nederlandse harde /g/ uitgesproken en de Romeinen konden deze klank bij benadering met een c spellen. Minder voor de hand ligt de spelling pt voor de klank /ft/, maar dat gebeurde bijvoorbeeld ook in het Oudnoords, waar we zowel eptir als eftir zien als voortzetting van Oudgermaans *after ‘achter’. Het eerste lid *hrōftaz zou vervolgens zijn evenknie hebben in Oudhoogduits (h)ruoft ‘roep, gejubel, lawaai, strijd’, dat ooit is afgeleid van *hrōpaną ‘roepen’. Het is alleen weinig aannemelijk dat de Oudgermaanse *ō, die vermoedelijk destijds “open” werd uitgesproken zoals in roze, met de letter u zou worden weergegeven.

Een andere mogelijkheid is vervolgens dat Crupto- een latinisering is van Oudgermaans *Hrufta- (eerste naamval *Hruftaz) en dat dit woord anderszins opduikt in het Oudnoords als een van Óðins bijnamen: Hroptr. Daar schieten we alleen niet zo veel mee op, aangezien de daadwerkelijke betekenis dan duister blijft. Bovendien wordt die naam ook gelezen als Hróptr, dat wil zeggen met lange klinker. In dat geval ware hij wel een evenknie van Oudhoogduits (h)ruoft hierboven en wordt de verbinding met Crupto- dus onwaarschijnlijk.

Ondertussen kan de Latijnse letter c uiteraard ook gewoon voor de Oudgermaanse klank /k/ staan. Met andere woorden, Cruptorix kan een weergave zijn van Oudgermaans *Kruftarīks. Is er dan van *krufta- (eerste naamval *kruftaz) kaas te maken? Jawel, en zelfs geheel in het teken van het landschap. Want we kennen *kruftaz als de voorloper van Middelnederlands croft en diens jongere nevenvorm crocht (zoals uit *after ons achter is ontstaan), met de betekenis ‘hoge zandgrond’ en ook ‘akker in de duinen’. Het is grotendeels beperkt tot Noord-Holland, dat in de Romeinse tijd Fries gebied was en waar tot in de Middeleeuwen een Friesachtige taal werd gesproken, getuige ook de streeknaam West-Friesland. Het is tevens waar het woud van Baduhenna en de hoeve van Cruptorix lijken te hebben gelegen. Voor de duidelijkheid, dit woord, later gespeld als kroft en krocht, is dus niet te verwarren met het voornoemde, uit het Grieks afkomstige woord krocht ‘ondergronds hol’.

Ook elders komen nazaten van Oudgermaans *kruftaz voor. Met name in de vorm van Oudengels croft voor een ‘klein, afgeperkt stuk land’ en ter vertaling van Latijn praedium, dat wil zeggen een ‘stuk grond, landgoed, boerderij’. In hoeverre men daarbij zoals in Noord-Holland een verhoging in gedachten had is niet duidelijk. Sommige zinsverbanden lijken er wel op te wijzen, zoals æt ðæs croftes héafod (‘aan/bij het hoofd van de krocht’) en of ðém crofte on grénan hylle (‘van de krocht op de groene heuvel’), maar dat kan ook komen doordat Engeland nu eenmaal heuvelachtig is.

Buiten dat lijkt *kruftaz op te duiken in Sleeswijk-Holstein te Dithmarschen (dat is bezuiden Noord-Friesland) in de vorm van Middelnederduits kroch. Daar betekent het een ‘weide of akker die met een hek, muur of sloot afgeperkt is’. We moeten er dan wel van uitgaan dat kroch een verslapte uitspraak is van een niet overgeleverd *krocht. En hier valt niet op te maken of het oorspronkelijk om een verhoogde plek gaat of niet.

Het is evenwel aannemelijk dat *kruftaz eigenlijk ‘heuvel, welving’ betekent. Het is namelijk het beste te verbinden met de wortel van onder meer Nederlands kruipen, Oudnoords krjúpa ‘sluipen, ineenduiken, knielen’, Rijnlands kruppen ‘ineenduiken’, Duits krüpfen, krupfen ‘buigen’ en Oudengels cryppan ‘buigen’, die alle terug te voeren zijn op de grondbetekenis ‘gebogen zijn, welven’. Dit geldt ook voor kennelijke verwanten buiten het Germaans, zoals Schots-Gaelisch groban ‘heuvel’ en Litouws grubinė́ti ‘struikelen’ en grùbas, grùblas ‘bodemverheffing, kleine aardheuvel’. We vinden zelfs een exacte evenknie van *kruftaz in de vorm van Litouws grùbtas ‘aardkloot’, met als gemeenschappelijke voorvorm *grub^htos.

Zoals gezegd betogen sommige geleerden, waaronder de Nederlandse keltoloog Peter Schrijver, op grond van enkele namen en dergelijke dat de toenmalige Friezen aanvankelijk een Keltische taal spraken. De naam Cruptorix is echter dus alleen vanuit het Germaans te verklaren. Sterker nog, diens eerste lid is geknipt als plaatselijke Germaanse beschrijving van de bewoonbare hoge gronden tegenover de altijd dreigende zee en de zompige bodem, toen er nog geen dijken waren. We kunnen zelfs overwegen dat dit een van de oorspronkelijke benamingen voor kunstmatige vluchtheuvels was. Het woord dat we daar nu voor gebruiken, terp, is niets anders dan de Friese evenknie van dorp.

Dus wanneer P.C. Hooft in zijn Nederlandsche historiën een beschrijving geeft van de rampzalige Allerheiligenvloed van 1570, is zijn woordkeuze bij nader inzien des te treffender, een nagalm van de tijd en taal van de oude Friezen als Germanen aan zee:

De Zeeuwsche eylanden, niet teeghenstaande de sterkte hunner zeeburghen, werden, aan verscheyden’ oorden schendelyk getroffen; daar, oover de drieduyzent persoonen gesneuvelt zyn; heel Zaftingen weghgesleept. Maar nerghens grooter jammer, dan by d’Oost- en Westvriezen. Al ’t vlak om Embde, Groninge, Leeuwaarde, Franeker, Dokkom, Bolswaart, lagh meest ooverstroomt; en weenigh kroften, die uitkeeken: zulx de steeden, verbaast, oft hun de weereldt ontzonken waar, als in een’ woeste zee zaaten.