“There are many ways in which words may be made to disgorge the past that is bottled up inside them, as coal and wine, when we kindle or drink them, yield up their bottled sunshine.” – Owen Barfield
Nu de vrijheidsstrijd in het Midden-Oosten weer oplaait, zien we journalisten voorzichtig zoeken naar de meest passende woorden om de wankelende machthebbers te beschrijven. Waar de Libische Kaddafi eerst nog een leider en kolonel was, ging hij spoedig de eerloze weg naar despoot en tiran. Voor zijn Syrische lotgenoot lijkt eenzelfde pad uitgestippeld. De gekozen benamingen vertellen niet alleen veel over de heersende opinie ten opzichte van de verre gebeurtenissen in de Arabische wereld; ze geven ook inzicht in de verschillende culturele oorsprongen van onze gevoelens jegens machthebbers.
De meest uitgesproken negatieve woorden zijn wel het verst terug te voeren. Uit woorden als tiran en despoot spreekt nog immer de ongebreidelde vrijheidsdrang van de oude Grieken – en hun grote haat jegens alle onderdrukkers van het vrije volk. En toen het democratische ideaal herleefde ten tijde van de Franse Revolutie, werden juist van oorsprong Griekse woorden als tiranniek en despotisch opnieuw tot wapens in de handen van de onderdrukten. Sedertdien werpen beide woorden (en in mindere mate ook autocratisch) een diepe schaduw over onrechtmatige machthebbers – die bij voorkeur middels een revolutie omvergeworpen worden.
Geheel andere gevoelens liggen besloten in woorden die in de smidse van het Romeinse Rijk gesmeden werden. Benamingen als autoriteit, president en regent ademen het koele respect voor gekozen en bekwame leiders, dat voortkwam uit een cultuur die groot werd door een voorliefde voor orde, structuur en discipline – alle drie evengoed Latijnse woorden. De uitzondering hier is dictator(iaal) dat (aldus het EWN) een negatieve klank kreeg omdat veel van de tijdelijke noodleiders hun macht weigerden neer te leggen. Caesar was een van hen, en keizer is een laatste woord dat we aan de Romeinen te danken hebben (vergelijk ook Eng. emperor).
Keizer slaat ook een brug naar een derde gezelschap leiders. In 800 na Christus werd Karel de Grote uitgeroepen tot eerste Keizer van het Westen – door niemand minder dan de paus – en latere machthebbers mochten zich vergenoegen met de titel Keizer van het Heilige Roomse Rijk. Het Romeinse respect heeft dan reeds lang plaatsgemaakt voor een religieuze verering voor de koning als Gods plaatsvervanger op aarde. De middeleeuwse mengeling van liefde en religieuze eerbied spreekt wel het sterkst uit de verhalencyclus rond Koning Arthur, en, behalve uit koning en keizer, ook uit vorst, sire en (onze lieve) heer, woorden die in deze periode eveneens hun betekenis kregen.
De bijbehorende bijvoeglijk naamwoorden vatten de drie verschillende perspectieven mooi samen: van het haatdragende tiranniek, via het neutrale presidentieel, naar het eerbiedwaardige koninklijk. Terugkerend naar het heden zien we dat het gespuis dat met verkrampte hand de scepter zwaait over Islamitische volkeren, niet de Middeleeuwse verering van hemelse heersers verdient, en evenmin het Romeinse respect voor ordelijke autoriteit. Ze verdienen enkel de vrijheidslievende woede van de Grieken: tirannen en despoten zijn het.
Taaldacht 
Ik hoorde zeer recent nog weer een andere kwalificatie van Kaddafi (ik neem jouw spelling even over) en dácht toen nog: “Hé!” Maar ik ben het woord vergeten!! Wel werd er nog weer eens op gewezen, dat hij een poosje geleden een ontmoeting had gehad met een of andere hoge figuur uit de schaakwereld, en dat zijn vlucht “een taktische zet” geweest zou zijn. Ja, leuk, die titulatuur ! Weet je ook, wat de hoogste Belgische titel momenteel is, geldend voor Yves Leterme ?
Hoe plaatsen we paus en pauselijk in dit kader ?
kj.eigenhuis@12move.nl
Historisch is ‘paus’ uiteraard ontstaan op het raakvlak tussen het Romeinse Rijk en de Middeleeuwen. Doch eigenlijk past deze niet helemaal in het rijtje, omdat ‘paus’ aan een specifiek ambt verbonden is gebleven, zodat ‘pauselijk’ – in tegenstelling tot ‘koninklijk/heerlijk/etc.’ – ook maar één specifieke betekenis heeft. Anders zou ik denken dat de paus nog een paar treden hoger staat dan een koning op de hiërarchie tussen mens en God.
En ‘Kaddafi’ moet trauma’s opleveren voor dogmatische voorvechters van een vaste spelling. Overigens vind ik het veel gebruikte ‘rebellen’ (eveneens Latijn, nu voor vijanden van het Rijk) ook bijzonder suggestief; ‘verzetsstrijders’ of zelfs ‘opstandelingen’ zou toch een heel ander beeld oproepen.
“Ontslagnemende eerste minister” … sinds 22 april 2010.
Waarom paus?
Er is ook nog ons prachtige zinwoord dwingeland. Maar juist omdat het een zinwoord is klinkt het wellicht eerder slechts spottend dan werkelijk ernstig, laat staan haatdragend. Vergelijk andere zinwoorden als waaghals en brekebeen.
Tja, ik weet het niet, wat ik voel, bij paus. Een paus is geen tiran, en ook geen dwingeland. Maar door het volk gekozen is een paus ook niet!
Ja, ontslagnemend premier!! Staat iedere keer in de ondertiteling op het Belgisch journaal, als Leterme in beeld is. Evenals bij al die ontslagnemende ministers. Inderdaad, dat zijn ze nu al zo’n maandje of 16 aan het doen, ontslag aan het nemen 😉
Ik dook wat nader in het zinwoord; ik kende die term niet. Ik moest de taalkundige term ‘zinwoord’ opzoeken, en vond hem hier http://www.meertens.knaw.nl/nfb/detail_naam.php?info=kenmerk&kenmerk=zinwoord&nfd_naam=Naaktgeboren&gba_lcnaam=&operator=eq&taal=
Als voorbeeld Naaktgeboren. Naaktgeboren is één woord, maar het is in feite een stukje van een zin: De meeste mensen worden naakt geboren. Wél natuurlijk een verdomd klein stukje van een zin; in dit geval ontbreekt het essentieelste van een volledige zin, de persoonsvorm. In dwingeland is er dan bovendien sprake van een vervorming van het eerste woord; de zin zal er toch ongeveer hebben uitgezien als: Hij dwingt het land.
http://www.dbnl.org/tekst/vooy001nede01_01/vooy001nede01_01_0014.php Hier staat de theorie! Het blijkt dat de groep heel groot en heterogeen is! De Vooy noemt Roodborstje ook een zinwoord. Ja, je kunt de zin maken: De vogel heeft een rood borstje.
Ik voer (in WNV-2) een term Bahuvrihicompositum = samenstelling van het pars-pro-toto-type als (vogel)naam, ook possessieve samenstelling genoemd [Swanenberg 2000 p.22]. Voorbeelden: Blauwkoppie, Matkop, Roodborst, Koperwiek; deze soorten hebben (bezitten) een blauwe resp. matgekleurde kop, resp een rode borst en een ‘koperen’ wiek en zijn daarnaar benoemd. Oi bahuvrīhis is letterlijk: ‘veel rijst hebbend’ [Beekes p.172]. @
Weijnen voert het volgende begrip in zijn Etymologisch Dialectwoordenboek: De Incorporerende samenstelling = een samenstelling waarbij een zelfstandig naamwoord, in feite een aanduiding van een lichaamsdeel, tussen een werkwoordstam en de uitgang wordt gevoegd. Voorbeelden: reikhalzen, schokschouderen. Voorbeelden in WNV-2 : knipogen, reikhalzen, schokschouderen, schuddebuiken, trekkebekken, plukharen. Net zo is plocke-vincken (s.v. Vink ) opgebouwd, maar het tweede deel is hier geen lichaamsdeel.
Je merkt het misschien: ik was bezig een mooiere en duidelijker term te vinden voor ‘zinwoord’, maar ik moet toegeven dat dat nog niet gelukt is. Ach ja, een brekebeen kun je ook niksa toevertrouwen 😉 Groetjes, Klaas
O ja, Kasper toevallig heb ik hier nog een woordje aangetroffen dat in het rijtje van despoten en tirannen kan staan : POTENTAAT-Latijns woord.
Voor de Germaanse woorden heb ik nog ‘HALSHEER en WOUDER (afgeleid van
werkwoord WOUDEN = heersen).Ik geef toe dat het laatste woord de lading
niet volledig dekt, maar ik vind het toch het vermelden waard.
Walter
Wel geen tiran, maar toch een schoon woord: Landeshauptmann.
Verder hebben we ook nog “alleenheerser” en wat dichterlijker: “opperhoofd”.
Goed gevonden Dwelm,
Ik heb nog eventjes gesnuisterd in lijsten van evenwoorden. Daar heb ik nog ‘VERTRAPPER,ONDER-OF VERDRUKKER,BEDWINGER gevonden. Uit de opsomming van de bond tegen leenwoorden vond ik voor terreur ‘BEVREZING’
Dus een BEVREZER’ om maar een nieuw woord te smeden.
Walter,
Het is vast geen toeval dat jij met wouder komt 😉
kj.eigenhuis@12move.nl