Hoewel hij niet minder sluw dan een vos is heeft de arme bunzing vooral de naam te stinken. En te stelen, want hij is de schrik van het hoenderhok zoals hij eieren kaapt en kippen de kop afbijt. Men priset an dit dier niet el dan allene sijn vel (‘men prijst dit dier enkel om zijn vel’), schreef de bekende geleerde dichter Jacob van Maerlant in de dertiende eeuw. Geringe roem voor een roofdier dat in zijn tamme verschijning—de fret—zo dienstbaar is gebleken. Is een van zijn namen wellicht gunstig?

Een bonte boel

Behalve vormen van bunzing heeft dit schepsel alleen al in de Lage Landen meerdere namen. In Vlaanderen heet hij vanouds visse en dergelijke, een woord dat wel teruggaat op Latijn vissio ‘stank’. In Nederlands Limburg wordt hij vuur genoemd, een ontlening van Latijn fūr ‘dief’. Een verkleining daarvan, Oudfrans furet, heeft bovendien geleid tot fret, thans dus de naam van de tamme verschijning van de bunzing. In Noord-Brabant, Noord-Limburg en sommige Saksische streken heet hij ten slotte illik, ulk, ulling enzovoort. Op die bijzondere benaming zullen we straks terugkomen.

Eerst verdient bunzing onze aandacht. Daarvan bestond reeds in de Middeleeuwen een rijke verscheidenheid aan vormen. We noemen bonsinc, boncsing, boesinc, businc en in een van de handschriften van Van Maerlants gedicht zelfs bonigher. Die laatste is zo sterk afwijkend dat die waarschijnlijk bij dwaling is ontstaan toen het gedicht werd overgeschreven. De vormen boesinc en businc tonen een kenmerk van de vroegere streektalen langs de Noordzee: de n tussen klinker en s werd niet gehandhaafd en verdween, waarna de voorgaande klinker gerekt werd.

Na de Middeleeuwen vinden we onder meer bonsinck, bontsinck, buntsinck, bonsen, bonghsen, bonksem, buntsem en buns. De vormen met -em zijn langs -en ontstaan uit -ing onder invloed van de b, zoals ook is gebeurd met bokkem naast bokking. De vormen met -gs- en -ks- zullen eveneens vrij jong zijn, te vergelijken met gewestelijk dangsen naast dansen. Daarentegen is alles met -ts- juist eerder ouder dan de eenvoudige -s- en dus een aanwijzing voor de herkomst van dit woord. Buns lijkt slechts één keer voor te komen, in Uyt-heemsen oorlog ofte Roomse min-triomfen (1651) van Matthijs van der Merwede, en kan daarom een verkorting zijn.

Verder naar het oosten in het Middelnederduits vinden we nog bunsik, dat eruitziet als een andere afleiding, met het verkleiningsachtervoegsel -ik, maar dat evengoed uit bunsink kan zijn ontstaan doordat er al een n in het woord aanwezig was. Zo heeft bijvoorbeeld ook Duits Honig zijn tweede n verloren. Van belang is tot slot nog Gronings bunzel, waar wel sprake is van een ander, verkleinend achtervoegsel en waardoor we alsnog reden hebben een Westgermaans *buns (en mogelijk dus ouder *bunts) aan te nemen als oorspronkelijke vorm van deze dierbenaming.

Zijn eigenaardige loop

Op welk kenmerk van het dier slaat *bun(t)s? Opvallend is de gelijkenis met het woord bunzig ‘bang, bevreesd, afkerig’, dat al enige tijd tot enkele streektalen beperkt is. Op het eerste gezicht zou het van het voorgaande afgeleid kunnen zijn. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal stelt: “bij sommige volken is de bunzing (die tot de wezels behoort) het beeld der vreesachtigheid.” Of dat tevens voor onze voorouders gold is echter maar de vraag. Het is bovendien evengoed mogelijk dat *bun(t)s en bunzig beide zijn afgeleid van een ander woord, en dan vooreerst een werkwoord.

In dat geval ligt bonzen voor de hand, hoewel diens huidige betekenis ‘hevig kloppen, dreunen, stoten’ ons niet meteen aan de bunzing doet denken. Maar let op de evenknieën: Middelengels bunsen en Engels bounce behelzen ook ‘stuiteren’, terwijl Fries bûnzje weliswaar ‘stoten e.d.’ betekent, maar ondertussen de afleiding bûnzel voor ‘stuiter, grote knikker’ heeft. De loop van bunzingen (en fretten) gaat stuiterig en hun kenmerkende vreugdedans behelst des te meer een op-en-neer gaan.

Wat overigens opvalt aan deze Engelse en Friese evenknieën is dat ze een n tussen een klinker en een s hebben. Die zou immers anderszins in die omstandigheid verdwenen zijn, net zoals in de Nederlandse streektalen langs de Noordzee vroeger het geval was. Zo hebben bijvoorbeeld ook Engels goose en Fries goes hun n verloren, in tegenstelling tot algemeen Nederlands gans. Het geeft ons reden om voor dit werkwoord een Westgermaans *buntsōn als voorloper aan te nemen. Anders gezegd, bij een voorloper *bunsōn zouden we Engels **bouse en Fries **bûzje verwachten.

Steun voor deze aanname is het voorkomen van gewestelijk Engels bunt ‘duwen, stoten (met hoofd, hoorns of voeten); omhoogduwen’ en Westvlaams bonteren ‘botsen, terugstuiten’. Er is ook nog Westvlaams bunt ‘heuvel, hoogte, bobbel’, dat van een *bunten kan zijn afgeleid zoals Engels bump ‘bobbel’ van to bump ‘botsen’. Van belang is bovendien Westvlaams bunst, bunste ‘gebolde hoogte, knorre, kwast’. Denk immers aan de vaak gebolde rug van de bunzing. Al met al is het dus mogelijk dat *bun(t)s oftewel bunzing een vernoeming naar de gang en dans van het dier is.

Zijn vel

We kunnen de herkomst evenwel elders zoeken. Het is bekend van bijvoorbeeld vos en los dat Germaanse dierbenamingen vaak verlengd (of afgeleid) werden met een -s-. Met hetzelfde achtervoegsel werden ook voornamen verlengd, dus waarschijnlijk gaat het hier om liefkozing. Niet dat men werkelijk gesteld was op deze roofdieren, maar men poogde zulke dieren te vriend te houden als het ware, opdat kippen, eenden en ganzen niet gestolen zouden worden. Volgens het Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens werden in sommige streken tijdens Fastnacht zelfs offers gebracht aan bunzing, vos en marter, um die Hühner zu sichern.

Gezien het bestaan van dat achtervoegsel kan *bun(t)s dus evengoed bij een *bunt gevormd zijn. En dat woord kan vervolgens een en hetzelfde zijn als de voorloper van bont ‘pelswerk’. Het is immers ook in lijn met wat Jacob van Maerlant schreef: men prijst de bunzing enkel om zijn vel. Daarbij, zoals na te gaan in onder andere het Mittelhochdeutsche Wörterbuch sloeg Duits Bunt aanvankelijk op zwart en wit (of donker en licht) pelswerk en verwees de bijvoeglijke vorm bunt naar zwart en wit (of donker en licht) met betrekking tot pelswerk. Dat is net wat de bunzing kenmerkt. Denk ook aan benamingen als bonte kraai en Antwerps bonting voor zowel de bonte kraai als de ekster.

Overigens stelt het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands in navolging van eerdere naslagwerken dat bont/bunt oorspronkelijk een kloosterwoord was ter aanduiding van het zwarte stikwerk op witte kerkelijke gewaden en dat het een ontlening is van Latijn punctus ‘geprikt; gestippeld’. De daadwerkelijke overlevering wijst dit echter niet uit—de oudste verwijzingen zijn toch echt naar pelswerk—en het is in dat geval niet duidelijk waarom we niet de vorm pont/punt hebben gekregen.

Wel is het zo dat Nederlands bont en Duits bunt niet helemaal met elkaar te rijmen zijn, aangezien een Nederlandse t (op die plek) moet beantwoorden aan een Duitse z en omgekeerd een Duitse t moet beantwoorden aan een Nederlandse d. Dat geeft aan dat de twee vormen niet beide rechtstreeks uit het Westgermaans afkomstig kunnen zijn. Een van de twee (zo niet beide) moet dus ontleend zijn. Mogelijk dan is dat de Duitse vorm aan het Nederduits is ontleend, en de ware voorloper van dit woord voor zwart en wit (pelswerk) dus Westgermaans *bunt is. Wat is daarvan de verdere herkomst? Wel, misschien niets anders dan de naam van ons dier hier!

De twee besproken duidingen zijn immers als volgt te verzoenen. Van het werkwoord *buntōn ‘stoten, stuiten, stuiteren’ werd *bunt ‘bobbel; bunzing’ afgeleid. Enerzijds verschoof diens betekenis naar ‘donker en licht pelswerk (zoals van een bunzing)’, waarna het woord ook bijvoeglijk werd gebruikt. Anderzijds werd het zogenaamd liefkozend verlengd tot *bunts, met behoud van de oorspronkelijke betekenis. Dat werd bovendien bevorderd door het voorkomen van de verlenging *buntsōn naast *buntōn. Tot slot werd *bunts verlengd tot *buntsing en *buntsel, vanwaar Nederlands bunzing en Gronings bunzel.

Een andere naam

In Noord-Limburg heeft de bunzing ondertussen de naam illik, met nevenvormen als ilk en ulk, en in Noord-Brabant komt ulling voor. In Gelderland, Overijssel en Drenthe heet hij ulk en over de grens in Westfalen onder meer illerk, illekatte, illebutte, illebutten, illebuttek, ülk, üllek en üllerk. Verder naar het noorden—en mogelijk ontleend aan het Nederduits—stuiten we op Deens ilder en Zweeds iller, mogelijk met -er naar voorbeeld van odder ‘otter’ en utter ‘otter’.

Oudere verschijningen zijn oostelijk Middelnederlands ulc en ullic en Middelnederduits illeke, illek, illak, ilke, ilk, ilkem en ülke. De onmiddellijke voorlopers zijn vast te stellen als Oudnederlands en Oudsaksisch *illo, met daarbij de verkleining *illuko. De u van *illuko maakte dat de eerste i zelf ook een u of ü kon worden, getuige ulk en dergelijke.

In dezelfde tijd bestond ook Oudhoogduits illitiso (nevenvorm illintiso), de voorloper van Duits Iltis ‘bunzing’. Dat lijkt een samenstelling, maar de daarvoor gegeven verklaringen zijn tot nog toe zeer onbevredigend gebleken (zie noot). Hier volgt daarom een nieuwe duiding. Het is mogelijk dat we deze naam moeten lezen als illi(n) tīso, met illi(n) als een al dan niet verbogen bijvoeglijk naamwoord en wel een evenknie van Oudnoords illr ‘kwalijk, deerlijk’.

Ondertussen is tīso klankwettig te herleiden tot Oudgermaans *dīsō ‘spinnende, beramende’. Vergelijk daarvoor Oudgermaans *filu-dīsaz ‘veel-spinnend, veel-beramend’ als voorloper van Gotisch filudeis* in filudeisei ‘sluwheid’. Grondslag is een wortel voor ‘spinnen, draaien’ die ook te vinden is in onder meer Oudsaksisch dīsna ‘spinrokken’, Drents diezeln ‘ronddraaien, tollen’, Gelders-Overijssels disteren ‘draad op een haspel winden’ en Oostfries dîsen ‘voorovergebogen rennen, naar voren storten’.

Het zou erop neerkomen dat illi tīso letterlijk ‘kwalijke beramer’ betekent, *illo de ‘kwalijke’ en *illuko de ‘kleine kwalijke’. Het nadeel van deze duiding is dat een Westgermaanse evenknie van Oudnoords illr ‘kwalijk’ anderszins niet is overgeleverd. (Engels ill is aan het Oudnoords ontleend.) Tenzij we die mogen herkennen in Oudengels illeracu ‘oververzadiging’ en ge-illerocaþ ‘oververzadigd’. Immers, gezien het verband met rocettan ‘oprispen’ gaat het in die gevallen kennelijk om kwalijke oprispingen.

De Nederlandse taalkundige Toon Weijnen gooide het over een andere boeg. Hij verbond ill- in dit alles met Illen ‘buik’, een woord in de streektaal van Schwaben, en met Grieks ilia ‘onderlijf’. Hij voorzag dit van de stelling dat de bunzing als verschijning van de baarmoeder werd beschouwd. Bij nader inzien blijkt echter dat Illen niet ‘buik’ betekent, laat staan ‘baarmoeder’, maar ‘buil, bult, buts’, terwijl Grieks ilia mogelijk van voor-Griekse, niet-Indo-Europese herkomst is en dus beter verre te houden is. Het is ondertussen aannemelijk dat Illen oorspronkelijk ‘kwalijke plek’ betekende, dus als afleiding of verzelfstandiging van ill- ‘kwalijk, deerlijk’.

Besluit

Hij stinkt, hij steelt, hij jaagt kippen de stuipen op het lijf, tot zorg en leed van eigenaars. Zijn namen visse, vuur en illik zijn getuigen van deze beruchte eigenschappen. Maar met bunzing is het kennelijk anders. Daarmee lijkt meer zijn vorm of wijze van bewegen bedoeld te zijn: de bolle rug of de onbeholpen voortgang en gekke uitspattingen. De uitdrukking luidt weliswaar stinken als een bunzing, maar we kunnen evengoed zeggen: bonzen als een bunzing.