Paasvuren woeden reeds vele jaren in grote delen van de Germaanse wereld. De oorsprong en vroegere bedoeling van dit lentegebruik zijn onbekend, maar als we die in het oude heidendom zoeken mogen laat de eigenlijke naam van zulk vuur zich raden als baal of eed.

Een briefwisseling van belang

In het jaar 751 schrijft bisschop Bonifātius naar paus Zacharias om raad in enkele zaken. De Engelsman, geboren als Wynfriþ, heeft zich dan al tientallen jaren als ‘zendeling der Germanen’ op het vasteland bekommerd om de bekering der Friezen en Saksen. Van zijn brief is alleen de inleiding bewaard gebleven, maar uit het antwoord van Zacharias blijkt dat Bonifātius onder meer een vraag had over de ignis paschālis, het paasvuur.

Zacharias legt uit dat de oude heilige vaders voorschrijven dat drie grote olielampen vanaf de vijfde dag van de paasweek aanhoudend branden in een afgezonderde kamer van de kerk als zinnebeeld van het tabernāculum, de tent der samenkomst. Daarna op Stille Zaterdag zal het vuur van deze lampen gebruikt worden om het heilige doopwater te wijden.

Op grond van dit antwoord is gauw vermoed dat Bonifātius gericht vroeg naar de aard en hoedanigheid van het christelijke paasvuur. Maar we weten dat hij al zeer geleerd was in de zaken van de kerk. Te meer, de vragen ervoor en erna hebben duidelijk betrekking tot volksgebruiken en hoe die in een christelijk raamwerk te beschouwen of passen zijn.

Zo antwoordt Zacharias op de eerste vraag dat kauwen, kraaien en ooievaars niet gegeten mogen worden volgens de kerk. Het eten van bevers, hazen en wilde rossen is al helemaal uit den boze. Hij voegt eraan toe dat Bonifātius goed ingevoerd is in de heilige schrift. De derde vraag betreft kristallen en de paus schrijft dat de kerk in dezen geen gebruik heeft, zoals zijn schrijfgenoot volgens hem al stelde.

Dit maakt het aannemelijk dat de bisschop ook omtrent de ignis paschālis ten eerste een heidense gewoonte in gedachten had en de paus vroeg om bevestiging van een kerkelijk gebruik om de aandacht van het volk naartoe te leiden. Te vergelijken is hoe de midwinterviering (ten dele) door kerstmis vervangen is. Of bedenk hoe paus Grēgorius I in het jaar 601 bij brief aanried om de heidense offersteden der Engelsen niet te verwoesten maar van afgodsbeelden te ontdoen en met wijwater te besprenkelen als ze goed gebouwd waren.

Voor een goed jaar

Volgens het doorwrochte doch verouderde Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens stammen de volkse paasvuren uit heidense tijden. Daar zijn behalve de hierboven besproken briefwisseling enkele aanwijzingen voor. Zo wordt het vuur in sommige streken het Harzes Bockshorn genoemd, omdat men bokkenhoorns ter vertegenwoording van de korengeest in de vlammen wierp. Te anderen oorden werd een paardenschedel gegooid, of eekhoorns, of vossen.

In het Sauerland moest het vuur gebouwd worden door jonge mannen die dat jaar een vrouw gehuwd hadden. Elders waren vrouwen en meisjes uitgesloten van deelname. En weer elders nemen jongens bij sprongen over het vuur een meisje tussen zich bij de hand. In Westfalen wordt of werd een stel aangewezen dat men vervolgens over het vuur draagt. Een sprong over het vuur werd ook geacht te beschermen en genezen, maar wie valt bij het springen zou datzelfde jaar nog sterven. En hoe hoger men springt, hoe hoger het vlas op de akkers zal groeien.

Op sommige plekken worden grote brandende raden van de heuvel gerold. Komen ze goed terecht, dan is een gunstig akkerjaar te verwachten. In Hessen wordt gekeken waar de wind de vlammen heenblaast: in die richting heeft men het vlas te zaaien. Elders lopen knapen met brandende strobundels of houtsblokken om de korenvelden ter winning van vruchtbaarheid daar. Hoe beter ze branden, hoe groter de voorspoed. Enzovoort.

Het gaat hier duidelijk om een vruchtbaarheidsfeest dat weinig met kerkelijke leer te maken heeft. Doch hoewel waardevol is wat het Handwörterbuch aandraagt onvoldoende voor een stellig besluit dat het gebruik ook daadwerkelijk uit het oorspronkelijke heidendom stamt en niet later in het volksgeloof ontstaan is. Dat de kerk meerdere malen gepoogd heeft om het gebruik te stoppen biedt geen uitsluitsel. Het is evenwel de wijde verspreiding van het gebruik die te denken geeft.

Een Germaanse lichtviering

Nederlands Pasen is een voortzetting van ouder Paesschen/Paschen en gaat net als Fries Peaske, Deens en Noors Påske en Zweeds Påsk langs het Latijn terug op Grieks páskha, ter aanduiding van de herrijzenis van Jezus Christus. Het woord is op zijn beurt een ontlening van Aramees pasḥa, een verwant van Hebreeuws pesaḥ, waarmee men oorspronkelijk de viering en herdenking van de Joodse uittocht uit Egypte bedoelde.

Het is opmerkelijk dat het christelijke paasfeest in delen van de Germaanse wereld een heel andere naam heeft, van Germaanse oorsprong. In het Oudhoogduits sprak men van Ôstara (enkelvoud) en Ôstarun (meervoud), vormen die zich ontwikkelden tot Duits Oster- (in samenstellingen) en Ostern. Ook in de oostelijke tongvallen van Nederland bestond een dergelijke benaming nog enige tijd, getuige Ooster en Oosteren in onder meer het Vroegnieuwnederlandse woordenboek van Cornelis Kiliaan uit 1599.

In het Oudengels heette de christelijke viering Éastre (enkelvoud) en Éastran (meervoud), vanwaar Engels Easter. En daar valt meer over te vertellen, want in het jaar 725 schreef de beroemde Engelse geestelijke en geschiedschrijver Béda iets belangwekkends in zijn verhandeling Dē temporum ratiōne (‘Over tijdsrekening’), namelijk dat de maand april éosturmónath heette bij de oude, heidense Engelsen en dat deze een vernoeming is naar een godin van hen genaamd Éostre, in wier eer zij die maand feesten vierden. Éostre is een noordelijke nevenvorm van Éastre, zoals éostan van éastan ‘oosten’.

Aan de uitspraak van Béda is in het verleden getwijfeld: hij kon zich vergist hebben of gelogen. Doch er is geen aanwijzing, laat staan bewijs, om Béda hier van dwaling of bedrog te verdenken. Hij heeft nog altijd een goede naam en het is bij voorbaat niet aannemelijk dat iemand met zijn bekwaamheid en zorgvuldigheid zomaar de verering van een godin verzonnen zou hebben. Onderwijl beantwoordt Oudengels éosturmónath (naast éastermónað e.d.) aan Oudhoogduits ôstarmânôd voor dezelfde maand: april.

Éostre/Éastre wordt algemeen herleid tot Oudgermaans *Austrōn, met *t als betrekkelijk jonge overgangsklank, en verder terug tot ouder, gewestelijk Indo-Europees *h₂eus-reh₂. Van net die vorm komt ook Litouws aušrà ‘dageraad’. Verwant doch met ander achtervoegsel of verbuiging zijn onder meer Latijn aurōra ‘dageraad’, Grieks ēṓs en Sanskriet uṣā́ḥ ‘dageraad’. In al die talen geldt het woord ook als naam van de dageraad als godin. Zij als dochter van Vader Hemel is een van de weinige godheden waarvan verering door de Indo-Europeanen vaststaat.

In de Germaanse wereld is men deze godin dus vooral in verband gaan brengen met het voorjaarsfeest. En het is niet moeilijk te raden waarom. Ze belichaamt het goede licht en alle vruchtbaarheid van dien. Zowel de dageraad als het begin der lente, wanneer de dagen weer langer dan de nachten worden, is een overwinning van het licht op het duister.

Het gegeven

Er was dus een Germaans voorjaarsfeest dat door het christelijke Pasen is ‘vervangen’. Hoe die heidense viering er genauw uitzag is een andere vraag. Het toebehoren van hazen en eieren in die tijd in onze streken valt zeer te betwijfelen maar tegelijkertijd niet uit te sluiten.

De briefwisseling tussen bisschop Bonifātius en paus Zacharias in 751 geeft ons in elk geval reden te menen dat de heidenen onder onze Germaanse voorouders met vuur in de weer waren tijdens hun voorjaarsfeest. In welke hoedanigheid en waarom blijft onbekend, maar de kerk zal geen moeite gespaard hebben om een dergelijk volksgebruik uit te bannen of anders in te passen binnen een christelijk raamwerk.

Ondertussen zitten we nog altijd met het eigenaardige gegeven dat in grote delen van de Germaanse wereld, in Nederland grotendeels beperkt tot het oosten, er sinds tenminste enkele eeuwen de gewoonte bestaat om met Pasen grote vreugdevuren te bouwen. Is het een ontaarding van het christelijke paasvuur dat door Zacharias omschreven werd? Dat zou in het beheer van de kerk niet gauw gebeuren. Is het van oorsprong een Judasverbranding, zoals in Beieren gebruikelijk is? Ook niet waarschijnlijk, want dan blijft onverklaard waarom de meeste van deze vreugdevuren in de Germaanse wereld daar geen spoor van bevatten en juist op vruchtbaarheid gericht zijn.

Zo groeit de aannemelijkheid dat deze vuren als wijdverbreid volksgebruik daadwerkelijk een heidense oorsprong hebben. De indruk wordt gewekt van een uitbeelding van het licht in diens overwinning op het duister: een nabootsing van de goddelijke orde, wanneer de godin van de dageraad als dochter van Vader Hemel te meer haar aanwezigheid laat merken, met het begin van de lente en de vruchtbaarheid des lands.

Benamingen

Het Germaans had twee woorden voor ‘groot vuur’ en ‘brandstapel’, ter viering dan wel ter lijkverbranding. Het ene was *aidaz, vastgesteld op grond van vormen in de dochtertalen, waaronder Oudsaksisch êd, Oudhoogduits eit en Oudengels ád. In het Nederlands is het woord uitgestorven, maar de verwachte vorm is (de) eed. In oostelijke tongvallen heeft te rijmen met de vorm die breed er heeft. Het lijkt erop dat een verbogen vorm voortleeft als de Gelderse oordnaam Ede. Daar is enkele jaren geleden een rijkelijk begiftigd veld van Germaanse brandgraven ontdekt. Evenknieën buiten het Germaans zijn o.a. Oudiers áed ‘vuur’, Grieks aídhos ‘stuk brandhout’ en Sanskriet édhaḥ ‘brandhout’.

Het andere woord was *bēlą, zoals voortgezet door onder meer Oudengels bǽl en Oudnoords bál. De Nederlandse vorm zou (het) baal luiden, de oostelijke vorm baol/boal. Het heeft niets te maken met (stro)baal, dat langs het Frans komt van Germaans *ballō ‘bal’. Wel mogelijk op grond van klankwettige overeenkomst is dat het een evenknie is van Oudkerkslavisch bělъ ‘wit’ en van dezelfde wortel is als onder meer Litouws bãlas ‘wit’, Oudhoogduits bal ‘glanzend, lichtend’ en belicha ‘meerkoet’ (een vogel met een bles), alsmede Limburgs bel in belwi ‘hoge wilg’, te vergelijken met Noordhollands witte wilg ‘schietwilg’ (doch zie naschrift).

De taalkundige Guus Kroonen ziet echter een kloof tussen enerzijds ‘groot vuur, brandstapel’ en anderzijds ‘wit’ en stelt daarentegen voor dat *bēlą is afgeleid van het werkwoord *bēaną, de voorloper van Oudhoogduits bâen ‘verhitten, verwarmen’ en zo Duits bähen in dezelfde zin. Een andere afleiding van dit werkwoord is *baþą ‘bad’.

Besluit

Van voorchristelijke herkomst of niet, de vuren die bij Pasen prijken aan de kim wekken heden een heidense indruk. Het is bij voorbaat goed voorstelbaar dat onze heidense voorouders in deze streken op gezette tijden grote vreugdevuren stichtten. Welke tijd is dan beter dan voorjaars aanvang, wanneer de godin van het wederkerende licht weer langer in het land vertoeft? Laat de oude namen van zulks herleven: het zijn balen en eden.