Erbij nadenken hoeft niet en tellen heeft geen zin: door aderen wordt telkens bloed geslagen en adem drijft steeds weer het lichaam in en uit. Het gaat maar door in oneven regelmaat, als een klok die twee tekens van leven blijft geven, tot die ene dag dat beide stoppen. Is het dan toeval dat de woorden ader en adem zo op elkaar lijken?

Waarschijnlijk niet, maar om te begrijpen hoe ze verband met elkaar houden zullen we hun oudere vormen moeten bekijken. Van ader weten we in elk geval dat het net als onder meer Duits Ader en Oudengels ǽdre teruggaat op Oudgermaans *ēþrō en nevenvormen. Het woord sloeg vroeger niet alleen op bloedvaten, maar ook op pezen en vezels in het vlees, en er was bovendien een afleiding *in-ēþriją met de betekenis ‘ingewanden’. Buiten het Germaans vinden we als duidelijke evenknieën alleen Grieks ētor ‘hart’ en ētron ‘buik’. De gemeenschappelijke voorloper van dit alles is vastgesteld als (vormen van) Proto-Indo-Europees *h₁eh₁tr-. (De *h₁ staat voor een keelklank die al vroeg verdween in de dochtertalen, maar zodoende wel voorgaande klinkers rekte.)

Ondertussen is adem samen met Duits Atem en Oudengels ǽþm ‘levenslucht’ een voortzetting van Oudgermaans *ēþmaz en nevenvormen, en dat van Proto-Indo-Europees *h₁eh₁tmo-. Een nevenvorm daarvan overleeft als Oudindisch ātmán-. Dat verwees oorspronkelijk net als in het Germaans naar levenslucht, doch sinds lang bedoelt men er vooral de ziel mee, in de zin van het ware zelf. Volgens Ádvaita Vedānta, een invloedrijke stroming binnen het hindoeïsme, is ieders ātmán eigenlijk hetzelfde als Bráhman, de hoogste bovenzinnelijke werkelijkheid, het oerzelf.

Nu zijn *h₁eh₁tr- en *h₁eh₁tmo- te ontleden als *h₁e-h₁t-r- en *h₁e-h₁t-mo-: beide klankherhalend en beide van een wortel *h₁et-. Het ligt voor de hand dat het hier gaat om één en dezelfde wortel, met een nader vast te stellen grondbetekenis, en niet om twee verschillende wortels die toevallig dezelfde vorm hadden.

Wat was die grondbetekenis? J.P. Mallory en D.Q. Adams, deskundigen op het gebied van het Indo-Europees, bespreken de wortel op zich niet maar opperen dat *h₁eh₁tr- (Nederlands ader e.d.) oorspronkelijk ‘long, inwendig orgaan’ betekende, waarmee de afstand tot *h₁eh₁tmo- (Nederlands adem e.d.) inderdaad kleiner wordt. Hebben we voor de betekenis van de wortel dan te denken aan iets als ‘ademen’? Dat is op zich mogelijk, maar er is geen andere woordstof te vinden ter bevestiging en de betekenis ‘long’ is nu juist niet overgeleverd.

Een ander voorstel is te vinden bij Kluge (Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache). Ook daar blijft de wortel onbesproken, maar is de gedachte dat beide woorden oorspronkelijk ‘warmte’ betekenen. Zowel adem als aderen en andere inwendige organen zijn immers warm. Sterker nog, *h₁eh₁tr- (Nederlands ader e.d.) zou anderszins voortleven als Avestisch ātarš ‘vuur’. Doch dat valt af te wijzen, want dat woord is veel beter te duiden als een afleiding van een geheel andere wortel: *h₂eh₁–, die ook ten grondslag ligt aan onder meer Palaïsch hāri ‘heet zijn’ en Oudiers áith ‘(hoog)oven’.

Waar hebben we het dan te zoeken? Wel, een wortel *h₁et- is ook te herkennen in het oude bijwoord en voegwoord *h₁et-i. Dat is de vastgestelde voorloper van onder meer Grieks éti ‘nog, ook’, Latijn et ‘bovendien, ook, en’, Gallisch eti ‘maar, nog’ en Oudindisch áti ‘zeer; voorover; over uit; doorheen; wederom’. Ook Oudgermaans *edi ‘wederom’ gaat erop terug, hoewel dat gaandeweg tot voorvoegsel beperkt werd, zoals in Oudengels edníwe ‘wederom nieuw, hernieuwd, opnieuw’ en Nederlands etmaal, etgras, etgroen en vroeger ook edericken ‘herkauwen’.

Ook hier zal het om dezelfde wortel *h₁et- gaan. En zo bekeken is diens grondbetekenis goed te begrijpen als ‘doorgaan, herhalen’ en is het vanzelfsprekend dat men daarbij klankherhalende afleidingen maakte. Het gaat hier immers om een bezigheid zonder voorlopig einde. Het behelst bovendien dat *h₁eh₁tr- (Nederlands ader e.d.) oorspronkelijk naar hartslag verwees, vervolgens naar het hart en kloppende bloedvaten, en uiteindelijk naar inwendige organen in het algemeen.

Ondertussen moet *h₁eh₁tmo- (Nederlands adem e.d.) oorspronkelijk in het bijzonder op de ademhaling hebben geslagen en later de levenslucht zelf. Diens nevenvorm *h₁eh₁tmen- (Oudindisch ātmán) bevat dan ook het achtervoegsel *-men-, waarmee ten eerste handelingen en bezigheden werden uitgedrukt.

Er is tot slot nog een anderszins onverklaard woord aan te knopen bij dit alles, want Oudgermaans *ēdraz, bekend van onder meer Oudhoogduits átar ‘vlug’ en Oudnoords áðr ‘gauw, reeds’, is klankwettig te herleiden tot een voorloper *h₁eh₁tró-. We hebben dan wel aan te nemen dat diens betekenis langs iets als ‘dringend’ is ontwikkeld uit ‘doorgaand, aanhoudend, herhalend’, zoals bloed door aderen wordt geslagen.