De herfst vordert en de nachten groeien almaar langer. Er is geen betere tijd om te spreken over wat immer daar is, wachtend: de griezels in het donker. Velen van ons kennen de nachtmare, de onnoemelijk kwaadaardige schaduw die des nachts het bed nadert wanneer wij hulpeloos verlamd zijn. Maar er zijn andere aanwezigheden—onder vele namen—die ons willen grijpen vanuit de duisternis. Een zo een is de ulk, zoals die heet in Saksische streken.

Kinderen, kijk uit!

Onder ulk verstaat men ter stede ook de bunzing, de beruchte schrik van het hoenderhok, maar dit is geen bunzing. Hadderingh en Veenstra, vergaarders van oude streekwoorden in Drenthe, konden de volgende omschrijving van het akelige wezen geven uit de mond van een vader aan zijn dochter: de zwarte ulk leeft in het duister en is een “kwaad biest, net ’n groote vogel en die zit altied in de skorstien van olde huuz’n en die nemp kleine kienders mit as ze ondeug’n bint of te late op straote loopt.” De man zei erbij zelf nog nooit een gezien te hebben.

Een verdere beschrijving van deze beetnemende schuiler stemt te minder gerust. Verder naar het zuiden in Overijssel kon men namelijk spreken van een rugen ulk—een ‘ruige ulk’—als iemand woeste haren had. Jonge schelmen werden ook wel ulk of uulk genoemd, al is het mogelijk dat men daarvoor eigenlijk of ook de bunzing in gedachten had. Maar op de westelijke Veluwe in Gelderland is uulk nadrukkelijk opgeschreven in de betekenis ‘geest, schim, kabouter’ en wordt het in het woordenboek streng gescheiden van ulk voor het kleine rovende zoogdier dat vanouds hooguit om zijn kippenlust en stank gevreesd wordt. Die bunzingnaam is van andere herkomst.

Verwanten

Het woord ulk of uulk dat wij hier bespreken is een sterk samengetrokken verkleining, zoals blijkt uit vergelijkbare benamingen in andere Saksische streken. Over de grens in Westfalen, met name rond Siedlinghausen in het ooit bevochten Sauerland, werd met üggel een monster bedoeld en kon iets of iemand bovendien so swart as ne üggel heten te zijn. Nodig te weten is dat in het Westfaals de gg in veel gevallen is ontstaan uit een oudere w. Zo zegt of zei men daar ook grüggel en gruggel waar wij gruwel zeggen. Nog iets verder naar het oosten, in de eveneens Saksische streektaal van Waldeck in Hessen, luidde het woord dan ook uwwel en verstond men er een lelijk mens onder. Wij spreken voor al deze gevallen in de verleden tijd, want woord en wezen zullen er inmiddels in de vergetelheid zijn geraakt.

We keren weer terug naar Drenthe. Daar is niet alleen de vorm (zwarte) ulk opgeschreven. Er is ook oegel. Mensen die thuiskomen van het werk op het land en donker van de aarde zijn kunnen zo zwaart as een oegel genoemd worden, en een kwaod oegel is een ondeugend kind of andere kleine naarling. Ook in het aangrenzende Groningse Haren was swaarde oegel een benaming voor donker uitziende mensen. Dit woord is overigens verhaspeld met oeger, een benaming die afkomstig is van Frans ogre en slaat op een reus die volgens het verhaal kinderen pakt en opeet.

Een bekende

Alle genoemde vormen—oegel, üggel, uwwel en de verkleining uulk, ulk—zijn klankwettig te herleiden tot een Oudgermaans *uwwelō en een nevenvorm *uwwalō. (Daarin was *-(e)l- zelf ook al een achtervoegsel ter verkleining.) Deze grondvorm is opmerkelijk, want slechts in geslacht verschilt ze van een andere, van een veel bekender woord. Het vrouwelijke *uwwelōn, nevenvorm *uwwalōn, werd gebruikt voor een wisse nachtelijke roofvogel met grote ogen en een voorname plek in het oude volksgeloof. Het was de voorloper van Nederlands uil, en onder meer ook Oudsaksisch ūwila en Oudnoords ugla.

Is de ulk dan eigenlijk niets anders dan een uil? Daar lijkt het sterk op. Denk ook terug aan de Drent die de ulk omschreef als “net ’n groote vogel” die altijd in de schoorsteen van oude huizen zit. Over uilen werd vroeger ook van alles geloofd, zoals vermeld in het Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens. Zo werden ze met hun kenmerkende roep als aankondigers van de dood of van ziekte gezien, en eigenlijk voorbodes van rampspoed in het algemeen, maar ook als aanzeggers van geboorte. “Het bijgeloof meent, dat zielen van doode menschen in uilen en katten kunnen huizen,” lezen we bovendien in een aflevering van het oude volkskundige tijdschrift Eigen Volk.

Azend op binnenkomst

In sommige Nederlandse streken bestonden vroeger ook vormen van de uitdrukking als een uil voor een geutgat zitten. Zulks is opgeschreven in de betekenis ‘onbestemd voor zich uitkijken’, ‘ongelukkig zijn’, ook ‘verbaasd zijn’ en zelfs ‘er voor spek en bonen bij zitten’. Maar oorspronkelijk, toen uilen nog niet als oenen werden gezien, moet men er iets heel anders mee bedoeld hebben. Immers, het geutgat, ook wel gootgat, was het gat waardoor het vuile water uitwaarts vloeide en tezamen met sleutelgat en schoorsteen(!) de enige open verbindingen met de buitenwereld, de wegen waarlangs ongenode wezens binnen konden komen. Men zei dan ook door het gootgat binnenkomen voor ‘ongemerkt binnenkomen’.

Vergelijk ook de uitdrukking grinniken als de duivel voor het gootgat, voor het gemene grimlachen van iemand die wat akeligs van zins is, en in dezelfde opvatting grijnzen als een nicker veur een geutgat bij onder meer Gerbrand Adriaensz. Bredero. Het woord nikker of nekker werd in die tijd gebruikt voor de duivel, maar in het oude volksgeloof verwees het naar een pikzwarte boze geest die in het water op de loer ligt om mensen te grijpen. (Deze werd ook geacht geweldig te kunnen schreeuwen, getuige de uitdrukking schremen als een nekker in West-Vlaanderen.)

Het ligt voor de hand dat deze gedachten over boze geesten en het gootgat niet rechtstreeks uit het christendom afkomstig zijn. Ze waren wijdverbreid en niet beperkt tot uitdrukkingen, noch tot de duivel en uilen. In Zuid-Holland is in de vorige eeuw de volgende ijzingwekkende herinnering opgeschreven:

Daar geloofden ze vroeger ook in: “Die kan oe betoveren”, werd er altijd gezegd. Altijd van die ouwe vrouwkes met een zwarte doek en donker van opzicht. Als ge daar mee paard en wagen voorbijkwam en die vrouw keek door ’t raam, dan gebeurde er binnen een half uur een ongeluk. Die toverheksen konden overal door, door ’t gootgat, door de muur heen. Als er een kind ziek was, dan mocht die vrouw niet binnenkomen.

In Friesland rond dezelfde tijd:

Tsjoensters en nachtmerjes komme troch ’t kaeisgat of troch it goatsgat. Dat moat wol, oars kin dat folkje ommers nergens troch yn ’e hûs komme. De minsken dienen froeger wol roggebrea yn ’t kaeisgat om se to kearen. Omdat rogge heilich is.

Heksen en nachtmerries komen door het sleutelgat of door het gootgat. Dat moet wel, anders kan dat volkje immers nergens het huis inkomen. De mensen deden vroeger wel roggebrood in het sleutelgat om ze tegen te houden. Omdat rogge heilig is.

Verbanden

De voorstelling van de uil als een heksen- en duivelsvogel is ondertussen heel oud. Daarvan is reeds bewijs bij de Romeinen, aangezien het Latijnse woord strix ‘nachtuil’ naverwant is aan striga ‘heks, boze geest’, en lamia op zich ‘heks, boze geest’ betekende maar bij uitbreiding ook voor een soort uil werd gebruikt. In de Germaanse wereld waren het vooral woudgeesten die geacht waren in uilen te lijven. Zowel Latijn lamia als ulula ‘steenuil’ werden in het Oudhoogduits vertaald met wildaz wîp ‘wild wijf’, holzfrouwa ‘houtvrouw’, holzmuoja ‘houtmeid’ en holzrûna ‘houtfluisterende’, waarbij holz ‘hout’ overigens meer als ‘bos’ opgevat moet worden.

Volgens het reeds genoemde Handwörterbuch waren uilen aanwezig bij de vermeende vergaderingen van heksen in Duitsland, om tevens als hun bodes te dienen. Heksen zouden zelfs hun haren met uilenveren tooien. Ze vlogen ook mee met de Wilde Jacht, de luidruchtige optocht der doden in de lucht, een van de voorlopers van het Sinterklaasfeest. In Denemarken betekent de uitdrukking ugleset nu ‘onbemind’, maar vroeger ‘behekst, bezien door kwade ogen’ en aanvankelijk letterlijk ‘bezien door uilen’. En in Oostfalen heette de duivel ook wel de grâte ûle, oftewel ‘de grote uil’.

Hoe al deze verbanden zijn ontstaan is moeilijk na te gaan. Zo eenvoudig als een uit de hand gelopen vrees en wantrouwen jegens vreemde nachtvogels zal het niet geweest zijn. Het is bijvoorbeeld mogelijk dat uilen oorspronkelijk als herlijfde voorouders gezien werden en pas later—mede maar niet alleen door christelijke invloed—als boze geesten of dier handlangers.

Zo is het ook zeer opmerkelijk dat het Germaanse grondwoord *uwwa-, dus even los van het verkleiningsachtervoegsel *-(e)l-, klankwettig rechtstreeks te herleiden is tot Proto-Indo-Europees *h₂uh₂ós, een woord dat zich anderszins heeft ontwikkeld als Hettitisch ḫuḫḫaš ‘grootvader’. Van een nevenvorm *h₂éuh₂– komen onder meer Latijn avus ‘grootvader’, Gotisch awo ‘grootmoeder’ en Oudnoords ái ‘overgrootvader’.

Het is evenwel zeer aannemelijk—en het wordt in de woordenboeken meestal aangenomen—dat *uwwa- een klanknabootsende benaming is, zoals ook oehoe dat is. Een oplossing is wellicht dat beide duidingen kloppen: dat het oorspronkelijk een klanknabootsende benaming voor de uil was, en dat die later is overgedragen op grootouders, vanuit het geloof dat die in deze vogels herleven, al is het maar voor een nacht. Alleen, waarom geloofde men dat?

Besluit

Op het laatst was ulk een naam van de welbekende en eigenlijk vormloze kinderschrik, de inzwarte boze geest die onschuldige zielen voorgoed naar het schaduwrijk trekt. Het is de eeuwige gruwel in het duister die vele namen heeft en zich in vele gedaantes kan voordoen, naverwant aan de nachtmare of misschien wel een en dezelfde. Aanvankelijk moet ulk echter hetzelfde woord als uil geweest zijn. Dat hoeft niet te verbazen, want eerdaags werden uilen in verband gebracht met heksen en andere enge, bovenzinnelijke wezens, maar ook met opa en oma in het hiernamaals.