Er bestond in het Middelnederlands (1200-1500) een merkwaardige uitdrukking die gebruikt werd door onder meer de dichters Willem van Hildegaersberch en Jacob van Maerlant: met valen mennen. Hiermee werd zo veel bedoeld als ‘kwaad doen, onrecht doen, slinks bezig zijn, bedriegen’ maar ook ‘van de goede weg afdwalen’. Wie ment (rijdt) met valen is onbetrouwbaar, voor anderen en voor zichzelf. Maar wat is nu de letterlijke bedoeling?

Valen zou hier in de Middelnederlandse verbuiging zowel enkelvoud als meervoud kunnen zijn, afhangende van de aard van het woord. Met valen lijkt vervolgens ‘met een vale’ of ‘met valen’ te betekenen in de zin van een of meer vale paarden. In oude Duitse vormen van de uitdrukking wordt dit namelijk uitgesproken, zoals in auf dem fahlen Pferd ertapt werden ‘op het vale paard betrapt worden’ en das fahle Pferd reiten ‘het vale paard rijden’, ginds begrepen als ‘misleiden, liegen’.

Waarom zou het kwalijk zijn om met of op een vaal paard te rijden? Mogelijk is de uitdrukking Bijbels, zoals zo vele in het Nederlands. In Openbaring 6:8 lezen wij immers (in de Statenvertaling): “En ik zag, en zie, een vaal paard, en die daarop zat, zijn naam was de dood, en de hel volgde hem na.” Een vaal paard zou dan (losjes) te vergelijken zijn met een zwarte kat.

In Die Sprichwörter und Sinnreden des deutschen Volkes in Alter und neuer Zeit (1840) stelt de Duitse taalkundige Joseph Eiselein evenwel dat de uitdrukking een nagalm is van het voorchristelijke, heidense geloof van deze streken en dat hier eigenlijk sprake is van de schimmel van Woen, de Germaanse god van vervoering, dichtkunst en razernij, wiens naam nog schuilt in woensdag. Woen was volgens de overlevering ook wel de aanvoerder van de Wilde Jacht, een gevreesde schare van bereden overledenen die ieder jaar rond Jiel, de dagen van de winterzonnewende, door het luchtruim raasde. Het waren in het latere volksgeloof gevaarlijke zielen die in het geheel niet op de goede weg waren, daar zij Gods hemel waren misgelopen, en al tergende doolden. Mensen die zoals zij met valen mennen (‘op vale paarden rijden’) zijn aldus evenmin te vertrouwen.

De Nederlandse taalkundige Eelco Verwijs volgde hem hier in 1862 in en wees op een minder bekende Duitse vorm van de uitdrukking, zoals bewaard door de bekende Duitse taalkundige Jacob Grimm: einen auf einer fahlen Ziege ertappen, oftewel ‘iemand op een vale geit betrappen’. Volgens sommige overleveringen reden de doden van de Wilde Jacht immers ook wel op geiten. Dit kan echter ook een latere nevenvorm zijn, aangezien geiten –of vooral bokken– in het Europese volksgeloof lange tijd in verband werden gebracht met de duivel, mogelijk door hoe bronstig bokken kunnen zijn. Volgens Joodse zeden is een geit overigens een rein dier.

Maar er moet ook rekening worden gehouden met de mogelijkheid dat vale oorspronkelijk een geheel ander woord was dat pas later met vaal ‘bleek’ is verward. In het Middelnederlandsch Woordenboek wordt dan ook een verband geopperd tussen dit vale en een ander merkwaardig woord: valant ‘kwade geest, duivel’, vrouwelijk valande. Van de onderlinge verhouding wordt echter niet gerept.

Vandaar dat ik het volgende zou willen voorstellen: Middelnederlands met valen mennen betekende eigenlijk en oorspronkelijk ‘met kwade geesten rijden’. Of misschien zelfs: ‘met de duivel rijden’.

De achtergrond zie ik dan als volgt. Vale is van oorsprong een heidens woord met de betekenis ‘kwade geest, duivel’ dat net als Oudnoords fála ‘trolwijf’ een zelfstandige voortzetting is van het Oudgermaanse bijvoeglijke naamwoord *fēliz ‘verschrikkelijk’ (Oudengels -fǽle in ealfǽle ‘al-verschrikkelijk’). Daar is verder nog van afgeleid *fēlijaną ‘verschrikken’ (Oudnoords fæla ‘id.’, Noors fæle ‘vrezen’), met daaruit het tegenwoordig deelwoord *fēlijandz ‘verschrikkelijke’ (het reeds genoemde Middelnederlands valant ‘kwade geest, duivel’).

Hiernaast bestonden o.a. nog *felmaz ‘schrik, verschrikking’ (Oudnoords felmr ‘id.’) en *felwaz ‘verschrikkelijk’ (Oudengels -felo in ealfelo ‘al-verschrikkelijk’). Deze en *fēliz hierboven zijn klaarblijkelijk afleidingen van een werkwoord dat anderszins niet is overgeleverd: *felaną ‘schrikken, verschrikken’ (verleden tijd *fale, *fēlun, *fulanaz). Langs een omweg zou overigens ook Nederlands fel verwant kunnen zijn: het is ontleend aan Oudfrans fel ‘wreed, vreselijk’, van Laatlatijn fello ‘verraderlijk’, dat op diens beurt wellicht aan een Germaanse taal is ontleend.

Zou vale inderdaad een oud, heidens woord voor ‘kwade geest’ betekenen en niet ‘vaal paard’ (of iets anders vaal van kleur!), het valt niet uit te maken of de voorstelling en uitdrukking met valen mennen in haar geheel ook uit heidense tijden stamt. Het zou kunnen dat het alsnog een verwijzing naar de Wilde Jacht is. Niet onbelangrijk is overigens dat mennen vermoedelijk ergens in de Middeleeuwen aan het Latijn is ontleend. Hoe het ook zij, in de tijd van de oudste vermelding die wij van deze uitdrukking hebben was het volksgeloof een boeiende vermenging van christelijke en heidense invloeden.

Opmerkelijk is overigens het voorkomen in het Scandinavische volksgeloof van een wit paard dat vooral tijdens nevel en mist bij oevers verschijnt: bäckahästen in het Zweeds, letterlijk ‘het beekpaard’ betekenend. Wie zo dwaas is het te bestijgen komt er niet meer van af; het springt vervolgens het water in en verdrinkt zijn rijder. Het werd ook wel beschouwd als een van de gedaantes die de nøkk (Noors) of näck (Zweeds) kan aannemen, een watergeest die overigens niet altijd kwaadaardig hoefde te zijn. In het volksgeloof van de Lage Landen bestond de nekker ook, als pikzwarte watergeest, maar verhalen dat deze zich als wit paard voordoet zijn hier niet overgeleverd. De uitdrukking met valen mennen zou er een spoor van kunnen zijn, maar het grote onderscheid is dat deze uitdrukking de onbetrouwbaarheid van de ‘menner’ benadrukt, terwijl de Scandinavische voorstelling juist het paard (de nekker) als misleider en schader ziet. Het kleine onderscheid is dat wit en vaal niet geheel eender zijn. Er is hoe dan ook voor de Middelnederlandse vale, als het daadwerkelijk een kwade geest is, geen aanwijsbaar verband met water.

In de woorden van Verwijs voor mij: “Mocht ik misschien met valen gemend hebben en het goede spoor bijster zijn, dan hoop ik dat een der lezers mij weder op den rechten weg moge brengen.”