Aan paarden hebben wij onze taal te danken. Niet dat er ooit ergens in een weide een wijze hengst of merrie het woord schonk aan stomme tweevoeters. Wel dat het Indo-Europees –de voorloper van het Nederlands en de meeste andere Europese talen– zich zo wijd kon verbreiden omdat diens oorspronkelijke sprekers waarschijnlijk krijgshaftige, bekwame ruiters waren. Deze woonden aanvankelijk als veehoeders op het westereinde van de Steppe, waar zij wel als eerste mensen ooit op de ruggen van rossen waren geklommen, zo’n zesduizend jaar geleden.

Zoveel betoogde David W. Anthony, bouwend op het werk van vele voorgangers, enkele jaren geleden overtuigend in zijn baanbrekende boek The Horse, the Wheel and Language. Steppevolk temde het paard en kreeg hierdoor het overwicht dat hun verspreiding in haast alle richtingen mogelijk maakte. Deels ging dit door volksverhuizing, deels door kleine groepen die zich als invloedrijke mensen vestigden onder de plaatselijke bevolking, goedschiks of kwaadschiks. Hun onmiddellijke nalatenschap –afstamming, zeden, taal– reikte in de loop der eeuwen van Ierland tot India en het Tarimbekken dat nu tot Oost-China behoort. En waarschijnlijk zelfs verder, pal naast de bakermat van de Chinese beschaving.

Snelle
Hun eigen, Indo-Europese woord voor ‘paard’ is door wortelkundigen gereconstrueerd als *h₁éḱuos. Hiervan komen onder meer Latijn equus, Grieks híppos, Oudindisch áśva- en Oudgermaans *ehwa-. Mogelijk is het afkomstig van dezelfde wortel als woorden als Latijn ōciōr ‘sneller’ en Oudindisch āśú- ‘snel’ en sloeg het op deze vlugge dieren in het algemeen of op de vlugsten onder hen die men tot zijn beschikking had, in tegenstelling tot lastpaarden, werkpaarden en oude knollen.

Een Nederlandse voortzetting van *ehwa- is nooit overgeleverd, maar zou nu ie luiden. (Vergelijk de ontwikkeling van *sehwan- tot zien.) Onze voorouders gaven kennelijk de voorkeur aan andere woorden. In de zustertalen overleefden vormen van *ehwa- wel, zoals Oudengels eoh, in samenstellingen éo-. Deze laatste vorm zal liefhebbers van The Lord of the Rings bekend voorkomen. In dit taalkundig rijke werk van J.R.R. Tolkien zijn woorden als éothéod en éored en namen als Éomer en Éowyn kenmerkend voor de Rohirrim, een bereden volk dat heerst over de uitgestrekte graslanden van Rohan.

Andere vergeten benamingen
De Germanen hadden meerdere woorden voor dit edele dier, zij het met kleine verschillen in betekenis en het één wat dichterlijker dan het ander. Het weinig fraaie paard zelf hoorde daar overigens niet bij, want is een verbastering van Laatlatijn paraverēdus, met de letterlijke betekenis ‘extra postpaard’.

Naast *ehwa- bestond er in het Oudgermaans ook *marha-, dat nog schuilt in maarschalk, met de vrouwelijke vorm *marhjō-, nu merrie. Een evenknie van het woord vinden we in de Keltische talen, zoals Gallisch markan en Middeliers marc, maar verder niet. Mogelijk stamt het uit een taal die werd gesproken door boeren in Noordwest-Europa vóór de komst van het Indo-Europees. En mogelijk hadden die het op hun beurt overgenomen van de eerste bewoners, de jagers en verzamelaars die al er al voor de laatste ijstijd waren.

Van eveneens onduidelijke herkomst, maar vast tamelijk jong, is ook *hangista- als voorloper van hengst, met de nevenvorm *hanhista- als voorloper van onder meer Noors hest. Het lijkt op een verlenging van *hanha-, een woord waarvan de betekenis niet helemaal zeker is, maar met enige aannemelijkheid ‘paard’ zou kunnen zijn in het verband waarin het voorkomt: een enkele ruinsteen en een handvol eigennamen. Het zou bovendien zijn evenknieën kunnen hebben in Litouws šankùs ‘behendig’ en šankìnti ‘doen springen, galopperen’.

Wel duidelijk is hoe het werkwoord *wrīnaną ‘huilen’ ten grondslag ligt aan een ander woord met een wat nauwere betekenis: *wrainijan- als voorloper van bijvoorbeeld Middelnederlands wrene ‘hengst, strijdros’. Een afleiding van *wrainijan- overleeft bovendien als Gronings vrìnsken en Noors vrinske, beide ‘hinniken’, en dan vooral van een hengst naar een merrie.

Verder is er nog *wegja-, dat in geen enkele dochtertaal meer bestaat, maar (het) wig zou luiden in onze taal. Mogelijk is het van oorsprong een dichterlijke vondst en wel een afleiding van de wortel van weg en bewegen.

Slome
Moeilijker te beoordelen maar misschien een verborgen schat is *huppōn-, bekend in jongere vormen als Deens en Noors hoppe ‘merrie’ en gewestelijk Zweeds hoppa ‘oud, mager paard’. Een staljongen kon in Denemarken vroeger ook wel een hoppedreng heten (waarin dreng ‘jongen’) en in Friesland, Groningen en Drenthe is hop een lokroep en kinderwoord voor paarden en ook een aansporing om ze op te laten staan. Ongetwijfeld gaat het om hetzelfde woord. Oude nevenvormen van *huppōn- zijn Fries hap, happe en vermoedelijk Engels hobby(horse) en door ontlening aan het Germaans waarschijnlijk ook Fins hepo en Karelisch hebo.

De Deense taalkundige Adam Hyllested heeft zelfs al betoogd dat we hier te maken hebben met een Germaanse evenknie van onder meer Oudkerkslavisch kobyle ‘merrie’, Grieks kabállēs ‘knol’ en Latijn cabō ‘gecastreerd paard’ en caballus ‘(werk)paard’, de voorloper van onder meer Frans cheval. Was dit oorspronkelijk het Indo-Europese woord waarmee het hierboven genoemde *h₁éḱuos een tegenstelling vormde? Anders gezegd, sloeg het op het wat slome werkpaard tegenover het snelle strijdros?

Een lastig vraagstuk
En dan is er nog *hrussa-/*hursa-, een veelbesproken woord dat is overgeleverd in vormen als Oudnoords hross, hors, Oudhoogduits (h)ros, Oudsaksisch hros, hors, Oudengels hors en Oudfries hors. Hierbij hoort uiteraard ook Nederlands ros, maar dat is ofwel aan het Duits ontleend ofwel afkomstig uit een oostelijke streektaal. De klankwettige, algemeen Nederlandse vorm is hors, zoals nog in gebruik was in de Middeleeuwen. Deze verspringing van een -r- naar achteren over een korte klinker (binnen een gesloten lettergreep) is kenmerkend voor de zogeheten Noordzeegermaanse talen. Daarom heeft het Nederlands bijvoorbeeld ook borst en vorst waar het Duits de meer oorspronkelijke vormen Brust en Frost heeft. Waarom deze verspringing belangrijk is zullen we straks zien.

Nu wordt dit *hrussa-/*hursa- door veel wortelkundigen voor een leenwoord gehouden. Het zou in de Oudgermaanse tijd zijn overgenomen uit de taal van de Alanen, een ruitervolk dat ooit aan de Germanen grensde, te weten een voortzetting van Proto-Iraans *ŭrša(n)-, zelf van Proto-Indo-Europees *h₂urs-en- ‘mannelijk (dier’). Het Ossetisch, een nazaat van het Alaans, bewaart dit woord nog in de vormen wyrs en urs, en wel in de betekenis ‘hengst’.

Toch is het al met al onwaarschijnlijk dat het Germaanse woord daar vandaan komt. Ten eerste omdat het geslacht niet overeenkomt. In tegenstelling tot het veronderstelde bronwoord, dat zowel taalkundig als begripsmatig duidelijk mannelijk was, was het Germaanse woord onzijdig in al zijn vroege vormen.

Ten tweede omdat er in het Germaans ook oude vormen met -e- en -a- voorkwamen, te weten Oudsaksisch hers, Oudfries hers en hars en ook Middelnederlands hers en hars. De vorm met -a- kan hier ontstaan zijn uit de vorm met -e-, zoals we bijvoorbeeld ook harsens hebben naast het meer oorspronkelijke hersenen, maar de vorm met -e- is niet te verklaren als zomaar ontstaan uit de vormen met -u-.

Ten derde verklaart ontlening aan het Alaans niet waarom de Germaanse vormen aanvankelijk steevast een h- hadden. Er was in het Middelnederlands weliswaar de vorm ors (alsmede ers en ars), maar deze is vooral opgeschreven in Vlaanderen, waarin de h- in een ruim gebied ook voor klinkers al eeuwen regelmatig is weggevallen, des te gemakkelijker in verbindingen als een hors, mijn hors, zijn hors en het hors. In de oudere tijden van de overige Germaanse dochtertalen was de h- gewoon aanwezig.

Ten slotte is het grootste bezwaar tegen ontlening de hierboven genoemde verspringing. Wanneer dit gebeurde in de Noordzeegermaanse talen was het in de regel de -r- die naar achteren over de klinker sprong en niet andersom. Dat wil zeggen dat *hrussa- hoogstwaarschijnlijk niet door dit verschijnsel uit *hursa- is ontstaan en het woord dus niet langs het Alaans is ontleend aan Proto-Iraans *ŭrša(n)-. Evenmin aannemelijk is vandaar een andere gangbare duiding: verband met onder meer Oudgermaans *hurzōn- ‘razen’.

Ontleding van een woord
Waar komt het dan wel vandaan? Die lange -ss- van *hrussa- is in elk geval opmerkelijk. Die kan ontstaan zijn uit een oudere, Indo-Europese ‘botsing’ van tandklanken, zoals bijvoorbeeld is gebeurd met *wissa- ‘wis, zeker’ uit *uidtó- ‘gezien’, maar ook uit de versmelting van een tandklank met een korte -s-, zoals met *hnissa- ‘geur, lucht’ uit *knidsó- ‘stoot’.

Dat laatste woord is overigens van belang in ons vraagstuk. Diens tussen-s- was namelijk oorspronkelijk deel van de naamvalsuitgang. Een woord met een dergelijke verbuiging wordt door taalkundigen daarom een s-stam genoemd: in dit geval nominatief *knéid-ōs, genitief *knid-s-ós. (Het accent aigu geeft de klemtoon aan.) In de tijd van of vóór het Oudgermaans raakte de -s- echter veralgemeend, d.w.z. opgevat als deel van de stam, zoals met wel meer oude s-stammen is gebeurd.

Welnu, op eenzelfde wijze kunnen we ons een woord voorstellen met een vorm en verbuiging als nom. *krét-os, gen. *krt-s-ós. De -s- kon veralgemeend worden en dus zich verspreiden naar de nominatief, zodat het geheel na verloop van tijd kon worden omgevormd tot nom. *kréts-os, gen.*krts-ós. Na de Germaanse klankverschuiving zou deze zich regelmatig hebben ontwikkeld tot nom.*hressaz, gen. *hursaz. Door verdere gelijktrekking konden bovendien de mengvormen *hersaz en *hrussaz ontstaan. En zo zijn alle vormen in de dochtertalen te verklaren.

Maar wat moet dit *krét-os dan ooit eigenlijk betekend hebben? Hoe is de vernoeming gegaan? En is er anderszins bewijs dat het ooit heeft bestaan? Ja, net dit woord, dus met de verbuiging van een s-stam, is overgeleverd in het Grieks, in de vorm van krátos (archaïsch, Eolisch krétos), met de betekenis ‘(lichamelijke) kracht’ en bij uitbreiding ‘gezag’. Afgeleiden vinden we ook in eigennamen als Hippokrátēs ‘paardenkracht’(!) en Kresphóntēs ‘krachtige doder’, met Kres- let wel versmolten uit *kret-s-.

Ongetwijfeld verwant is Grieks krótos voor o.a. ‘voetengestamp’ en ‘handengeklap’, ook in samenstellingen als hippókrotos, dat ‘betreden door paarden’ en ‘luidend met het dreunen der hoeven’ betekende. Hierbij hoort verder ook krotéō ‘stampen, stoten, ratelen, enz.’ en buiten het Grieks vinden we onder meer Oudindisch krátu- ‘geesteskracht, wilskracht’, Oudbretons credam ‘ik raas’, Middelwels dy-gredu ‘stuiten op, treffen, opzoeken’, Litouws krẽsti ‘horten, schudden, verstrooien’, Lets krèst ‘neersmakken, vallen, sneuvelen’ en Oudkerkslavisch krotiti ‘temmen’.

Binnen het Germaans zijn ook verwanten, tevens met een klaarblijkelijke grondbetekenis als ‘snel en krachtig aankomen, neerkomen, voortgaan enz.’ We noemen bijvoorbeeld Oudnoords hreði ‘stier’, hreða ‘herrie, strijd’, hræða ‘verschrikken’, hraða ‘aandrijven, haasten’, hrata ‘vallen, storten, haasten’ en mogelijk ook hress ‘monter’ (wel eigenlijk ‘vlug, krachtig’) en hressast ‘zijn kracht herwinnen, zich verkwikken’. Ook Nederlands rad ‘snel’ en ratelen ‘klapperen’ horen hierbij.

En daarmee verwijze ons woord oorspronkelijk naar de geweldige kracht van dit daverende dier. Wat een schok moet het zijn geweest voor de mensen die voor het eerst mannen op paarden op zich af zagen komen.