Ontzagwekkend als de verschijning mag zijn, de zon lijkt pas vrij laat als een goddelijke geest te zijn beschouwd in de menselijke geschiedenis, en dan vooral in Eurazië en Egypte. Vaak ging het om een bescheiden rol, maar in menig geval werd hiermee de oorspronkelijke oppergod, Vader Hemel, naar de achtergrond verdrongen. Bekende voorbeelden zijn Ra, die door sommige farao’s als hoogste god werd beschouwd, en Amaterasu, de Japanse zonnegodin die tot op de dag van vandaag als stammoeder van de keizerlijke familie wordt vereerd. Hoewel de zon ook bij Indo-Europese volkeren dikwijls als bezield werd gezien, moeten de oorspronkelijke Indo-Europeanen er anders naar hebben gekeken. Voor hun was de zon, hoewel van godsdienstig belang, eerder een ding dan een oergeest.

De oude Germanen hadden twee gangbare woorden voor de zon, *sōel- en *sunnōn-, mogelijk ontstaan uit de verbuiging van één en hetzelfde woord (waarover straks meer). Van het eerste komen de Oost- en Noordgermaanse vormen, zoals Gotisch sauil en Oudnoords sól. Van het tweede komen de Westgermaanse vormen, zoals Oudhoogduits sunna en uiteraard ons eigen zon, maar ook Oudnoords sunna.

In de Germaanse mythologie, voor zover die is overgeleverd, komt de zon nauwelijks voor. De noordelijke overlevering vertelt dat Sól en Máni de kinderen van ene Mundilfari zijn en dat ze door wolven worden opgejaagd in de hemel. We horen ook dat de zon uiteindelijk door de monsterlijke wolf Fenrir zal worden aangevallen, maar dat ze vlak daarvoor een dochter baart die haar opvolgt.

De zuidelijke overlevering is vanwege de vroegere kerstening nog kariger, met slechts een glimp, al lijkt de zon daar wel meer in de hoedanigheid van een heuse godin te verschijnen. Het gaat om een enkel tiende eeuws Oudhoogduits gedicht, de zogenaamde tweede Merseburger Toverspreuk, waarin kort verteld wordt hoe een veulen, mogelijk dat van de god Wuodan, zijn voet verwondt en hoe deze vervolgens ter genezing wordt bezongen door zowel Wuodan als Sunna en haar zusters Sinhtgunt, Frija en Volla.

Een onbezield ding
Oudgermaans *sōel- is de rechtstreekse voortzetting van het oorspronkelijke, Proto-Indo-Europese woord voor de zon, dat iets als *seh₂uel- moet hebben geluid, met *h₂ als een g-achtige klank die in de meeste dochtertalen al was verdwenen. Zoals in een van de oudste dochtertalen, het ooit in Anatolië gesproken Hettitisch, maakte men in het Proto-Indo-Europees waarschijnlijk niet taalkundig onderscheid in geslacht, maar tussen bezield en onbezield, dus tussen levende wezens en dingen. Tot die laatste klasse behoorde ook *seh₂uel- ‘zon’.

Toen de taalkundige geslachten waren ontwikkeld in de meeste dochtertalen leefden woorden voor onbezielde dingen in beginsel voort als onzijdige woorden, zoals in het geval van Oudindisch súvar, svàr (genitief sūras) ‘zon, zonneschijn’. Daar was in de vorm van Sūrya evenwel een mannelijke naam van afgeleid voor de personificatie van de zon. Hēlios, zoals de Grieken zowel de zon als de zonnegod noemden, is eveneens een mannelijke afleiding van het oorspronkelijke woord. In de Slavische talen, zoals bij Russisch sólnce, is het woord ook uitgebreid met een achtervoegsel, maar is de oude, onbezielde voorstelling bewaard gebleven in het onzijdige geslacht. Andere voortzettingen van *seh₂uel- zijn doorgaans mannelijk of vrouwelijk van geslacht geworden, zoals Latijn sōl, Litouws sáulė en Oudiers súil.

Het wiel achter rossen
Gezien vorm en baan is het weinig verrassend dat de zon geregeld een wiel werd genoemd in de verschillende Indo-Europese overleveringen. Zo hadden beroemde Griekse dichters als Aiskhúlos en Euripídēs het menigmaal over hēlíou kúklos ‘wiel der zon’, zingen de liederen van de Oudindische Ṛg-vedá van het cakrám ‘wiel’ van de zon dan wel de zonnegod en bevat de Oudijslandse letterkunde beschrijvingen als sunno hvél ‘zonnewiel’ en fagrahvél ‘mooi wiel’. In het Oudiers, waar het oorspronkelijke woord voor de zon was vervangen door grían (genitief gréine), werd soms gesproken van roth gréine ‘rad der zon’.

Omdat de zon slechts één dag nodig heeft voor het doorkruisen van de hemel was het duidelijk voor de Indo-Europeanen dat dit met hoge snelheid gebeurde en ontstond de dichterlijke omschrijving van het hemellichaam dat door paarden werd voortgetrokken. In de Oudindische Ṛg-vedá is het een enkel paard dat Etasá ‘Vlug’ heet en in de Oudijslandse Edda zijn het twee paarden genaamd Árvakr ‘Vroeg-Wakker’ en Alsviðr ‘Al-Snel’. Omgekeerd was bij de oude Perzen ‘snelle rossen bezittend’ een bijnaam voor de zon.

Het waren dan ook de Indo-Europeanen of hun rechtstreekse voorouders die rond 4000 voor Christus waarschijnlijk de temmers van het paard waren, op het westereinde van de Steppe. Een kleine tweeduizend jaar later, toen ze zich dankzij hun paarden in bijna alle richtingen hadden kunnen verspreiden, vond een oostwaartse groep het gespaakte wiel uit en vervolgens de strijdwagen. Deze baanbrekende vernieuwing ging als een golf door de Indo-Europese wereld en daarbuiten en leidde ook tot de voorstelling van de zon in (of als) een strijdwagen. Afbeeldingen van dergelijke zonnewagens zijn onder meer in Zweedse rotstekeningen gevonden en ruim een eeuw geleden werd een 3400 jaar oud bronzen beeld ervan in Denemarken uit het veen getrokken (zie afbeelding). Zoals Willem Bilderdijk omtrent 1790 dichtte in Natuurloop:

Het oog
Onder Indo-Europese volkeren bestond nog een andere, vanzelfsprekende voorstelling: de zon als het alziende, hemelse oog. Zo is de zonnegod volgens de oude Indiërs urucákṣas- ‘wijdziend’, víśvacakṣas- ‘alziend’, nṛcákṣas ‘mannenziend’ en híraṇyākṣa- ‘goud-ogig’. Als het oog van de god van het recht (meestal Mitra-Varuṇa, maar oorspronkelijk de oppergod Dyáuṣ Pitā́) ziet de zon wat recht is onder ‘stervelingen en krommen’. Bij Griekse dichters heette de zon of zonnegod onder meer pan(t)óptēs ‘alziend’, khrusōpós ‘goud-ogig’ en theōn skopòs ēdè kaì andrōn ‘waarnemer van goden en mensen’, en heeft de zon beschrijvingen als ‘ooglid van de gulden dag’, ‘dit heilige oog van de lamp’ en ‘het onvermoeibare oog van de lucht’. Ook bij de Germanen ware deze gedachte gangbaar. Over de zevende eeuwse Franken werd gezegd dat zij, hoewel reeds gekerstend, nog bij de zon hun eden zwoeren, net zoals bijvoorbeeld Griekse helden van weleer.

Het omgekeerde kwam ook voor. In de Oudijslandse dichtkunst zijn ogen eens omschreven als ennis sólir ‘zonnen des voorhoofds’ en in het Oudiers was het oorspronkelijke woord voor de zon zelfs het gewone woord voor het oog geworden: súil. Het nieuwe woord voor de zon werd daar grían (genitief gréine), dat overigens verwant is aan Middelnederlands griekinge ‘dageraad’ en met afwijkende beginklank ook Nederlands krieken (van de dag).

Van het Oudiers stamt ook de Schots-Gaelische taal, en daarin is in de negentiende eeuw een bijzondere lofzang voor de zon opgeschreven uit de monden van twee stokoude mannen op verschillende eilanden van de Buiten-Hebriden. Hierbij moet wel gezegd worden dat het werk waaruit we het kennen omstreden is: het gaat om de verzameling van de folklorist Alexander Carmichael, die ervan verdacht werd zichzelf aardig wat letterkundige vrijheid te hebben verleend. Niettemin, een zang als deze komt buitengewoon Indo-Europees over en kan ertoe geleid hebben dat het oorspronkelijke woord voor de zon uiteindelijk ‘oog’ ging betekenen bij de oude Ieren en Schotten.

Vader Hemel
Om het belang van deze zang verder te begrijpen moeten we kijken naar de oorspronkelijke oppergod van de Indo-Europeanen. Zijn naam luidde *Di̯ḗu̯s ‘Hemel, God’, vaak in de vaste verbinding *Di̯ḗu̯s ph₂tḗr ‘Vader Hemel, Vader God’. Rechtstreekse voortzettingen hiervan zijn onder meer Oudindisch Dyáuṣ Pitā́, Grieks Zeús patḗr en Latijn Iūpiter, wiens genitief Iovis de toevoeging ‘vader’ ontbeert. Een vroege afleiding dan wel oude nevenvorm van *Di̯ḗu̯s was *deiu̯ós ‘god, hemels wezen’. In de dochtertalen ontwikkelde dit zich enerzijds tot een woord voor een god in het algemeen, zoals Latijn deus en Oudgermaans *tīwaz, en werd of bleef het anderzijds alsnog de naam van Vader Hemel, zoals Litouws Diẽvas en Oudgermaans *Tīwaz.

Welnu, van *deiu̯ós komt ook Oudiers día, dat oorspronkelijk een algemeen woord voor ‘god’ was, maar mogelijk tevens de naam was van Vader Hemel in het bijzonder, en in ieder geval na de kerstening zijn bijbelse betekenis kreeg. In de hier genoemde zang vinden we het in de verbogen en verzachte vorm Dhé. Het lijkt er dan sterk op dat de verbinding súil Dhé ‘oog van God’ een overblijfsel is van de voorchristelijke, Keltische en dus Indo-Europese wereldbeschouwing, waarin de zon het oog in de hemel ware, oftewel het oog van Vader Hemel. Ter vergelijking, volgens de laat-Romeinse geleerde Macrobius stond de zon in de oudheid bekend als Iovis oculus ‘oog van Iūpiter’, oftewel ‘oog van (Vader) Hemel’.

Te meer, het kenmerk ‘groot’ dat in deze Schots-Gaelische zang van God is gezegd kan van Indo-Europese oorsprong zijn. Geheel evenredig wordt immers in de Oudindische Ṛg-vedá van Dyáuṣ pitā́ gezegd dat hij máh ‘groot’ is en heet Zeús bij de vroege Griekse dichters ook wel mégas ‘groot’. Dit was niet een toenaam die zomaar en gemakkelijk aan goden werd gegeven. Zo was mégas bij de oude Grieken verder enkel voorbehouden aan Ouranós, de nieuwe personificatie van de hemel (of anders de inheemse, pre-Indo-Europese hemelgod van het land).

De vernoeming van de zon
De meeste voorbeelden die hierboven zijn gegeven komen uit het onmisbare overzichtswerk Indo-European Poetry and Myth van de in 2015 overleden Britse geleerde Martin West. Samenvattend opperde hij dat *seh₂uel-, het Indo-Europese woord voor de zon, eigenlijk ‘lamp’ betekende, en dat de zon dus werd gezien als de lamp van *Di̯ḗus ph₂tḗr ‘Vader Hemel’. Hoewel dit op zich mogelijk is, aangezien de zon in menige oude overlevering een lamp heet, is het geen dwingende duiding.

West wees echter ook op de mogelijke vereenzelviging van *seh₂uel- met het woord si(h)wal in het Luwisch, een van de oudste dochtertalen van het Proto-Indo-Europees. De betekenis hiervan is onduidelijk, maar uit het zinsverband blijkt in elk geval dat het op een soort metalen voorwerp sloeg. Bovendien, zo is het opgevat, lijkt het iets met schijnen te maken te hebben. Een lamp dus misschien. De wortelkundige H.C. Melchert heeft deze lezing van si(h)wal echter verworpen en gesteld dat het naar een soort mes moet hebben verwezen, waarmee het onwaarschijnlijk wordt dat het om hetzelfde woord als *seh₂uel- gaat.

Lamp of niet, het blijft het uiteraard te verwachten dat *seh₂uel- is afgeleid van een wortel die ‘branden’ of ‘schijnen’ betekent. Het lastige is alleen dat geen van de bekende wortels met een dergelijke betekenis een vorm heeft die bij het woord past. Bovendien is het de vraag of het woord te ontleden is als *seh₂-uel- bij een wortel *seh₂– of als *seh₂u-el bij een wortel *seh₂u-. In dat laatste geval is er echter een antwoord mogelijk, zo zal hier nu betoogd worden.

Wat het licht doet
Kijken we namelijk naar het Hettitisch, zoals gezegd een van de oudste dochtertalen van het Proto-Indo-Europees, dan komen we twee belangwekkende, onderling verwante woorden tegen: ishuwai ‘verstrooien, gieten, werpen’ en suhhai ‘verstrooien’. Het tweede heeft kennelijke evenknieën in Grieks húei ‘het regent’ en Tochaars B suwaṃ ‘het regent’ en mogelijk een Nederlandse (zie noot 1).

Volgens de Nederlandse wortelkundige Alwin Kloekhorst, een gezag op het gebied van het Hettitisch, wijzen de twee woorden onderscheidenlijk op de wortels *sh₂u- en *suh₂–. Het zijn onbeklemtoonde vormen van een wortel waarvan de beklemtoonde vorm onbekend is. Het grote, gezaghebbende Lexikon der Indogermanischen Verben oppert *sh₂eu- dan wel *seuh₂–, doch om niet al te dwingende redenen. We kunnen dan ook evengoed uitgaan van *sueh₂– of *seh₂u-. De laatste vorm is te verkiezen, omdat het dan ten grondslag kan liggen aan zowel Hettitisch sēhur/sēhun ‘urine’, een woord dat anders een behoorlijke duiding moet ontberen, als ons *seh₂uel- ‘zon’.

Een wortel met een kennelijke betekenis als ‘gieten’, ‘werpen’ en ‘verstrooien’ lijkt op het eerste gezicht bedoeld voor water, maar in menige taal wordt (zon)licht vaak met dezelfde termen beschreven. Bedenk hoe we in het Nederlands spreken van een zonovergoten land, van het werpen van licht op iets en het verstrooien van lichtstralen door wolken en over andere oppervlakten. Het Engels heeft vergelijkbare uitdrukkingen als to cast light ‘licht werpen’ en scattered light ‘verstrooid licht’. En in de hierboven behandelde Schots-Gaelische zang heet de zon dòrtadh te zijn, letterlijk ‘gietend, regenend’. Bedenk ten slotte hoe een woord als stralen voor zowel licht als water wordt gebruikt. Sterker nog, het regent zonnestralen volgens het bekende liedje.

Zonne
Dan rest nog de vraag hoe het zit met Oudgermaans *sunnōn en vandaar ons eigen zon. We weten dat het oorspronkelijke, Proto-Indo-Europese woord *seh₂uel- werd verbogen met een *n. Dat wil zeggen dat bijvoorbeeld de genitief een vorm als *sh₂unós had. Doorgaans zijn sprekers geneigd om zo’n ongelijke verbuiging gelijk te trekken. In de meeste dochtertalen gebeurde dat ten gunste van de nominatief met zijn *l, zoals in Latijn sōl en Oudgermaans *sōel-, maar de gedachte is dat er in de ontwikkeling naar het Oudgermaans ook een tweede vorm ontstond, op grond van de verbogen vormen met hun *n. Dat wil zeggen, onder sommige sprekers veranderde de oorspronkelijke genitief van *sh₂unós naar *sh₂unnós onder invloed van menig ander woord dat een genitief met lange *nn had. Op grond hiervan werd (na het klankwettige verlies van de *h₂) ten slotte een nieuwe nominatief gemaakt: Oudgermaans *sunnōn.

Hoewel deze beschrijving van de ontwikkeling van *sunnōn wordt onderschreven door menig wortelkundige, waaronder Guus Kroonen in zijn betrekkelijk nieuwe Etymological Dictionary of Proto-Germanic, is zeker niet iedereen in het vak het ermee eens. Er zitten wat haken en ogen aan en we kunnen ons bij voorbaat afvragen of er niet sprake is van inmenging van een geheel ander woord met een geheel eigen herkomst, ooit ontstaan in het stafrijm van Germaanse dichters. Vergelijk hoe in de Oudindische Ṛg-vedá de zonnegod behalve Sūrya ook Savitṛ heet (soms beschouwd als de namen van twee verschillende zonnegoden). Die tweede naam betekent ‘Aandrijver’ en komt van een geheel andere wortel, te weten *sueh₁– ‘aandrijven, in beweging brengen of houden’.

Laat nu net die wortel eens heel belangwekkend zijn voor onze verdere vorsing. Als werkwoord werd diens tegenwoordige tijd oorspronkelijk aangegeven met een ingevoegde neusklank, te weten *sunh₁–, zoals in Avestisch hunāitī ‘hij/zij/het draagt over’ (met h- klankwettig uit *s-). Het is mogelijk dat van dit *sunh₁– vervolgens met het achtervoegsel *-uo- een woord als *sunh₁uo- ‘aandrijvend’ werd afgeleid. Dit zou zich vervolgens klankwettig ontwikkelen tot Oudgermaans *sunna-, met als vrouwelijke, sterk verbogen vorm *Sunnōn- ‘de Aandrijvende’ als naam voor de zonnegodin, dus evenredig aan Savitṛ ‘Aandrijver’ als (bij)naam voor de zonnegod in de Oudindische overlevering.

Dit wordt aannemelijker gemaakt door het bestaan van een mannelijke Germaanse voornaam die is overgeleverd als Oudfrankisch Sunno, Oudhoogduits Sunno en Oudengels Sunna. Deze moest vooralsnog een behoorlijke duiding ontberen, maar is bij dezen eveneens te begrijpen als ‘de Aandrijvende’. (Er zijn andere Germaanse namen met net zo’n betekenis, zoals Oudnederlands Ako, Oudengels Aca.) De aannemelijkheid is verder vergroot doordat de wortel *sueh₁– zowel met als zonder neusklank anderszins al rijkelijk voorkomt in het Germaans (zie noot 2).

Besluit
Samenvattend kunnen we zeggen dat de oorspronkelijke Indo-Europeanen op de Steppe de zon zagen als iets dat geen levend wezen op zich was. Zij zagen het *seh₂uel-, of in goed Nederlands het zoel, als het stralende oog van Vader Hemel, hij die voortdurend de kosmische orde beschikt en de Aarde bevrucht met zijn regen. Maar zij hadden ook de voorstelling van de zon als een wiel, en naarmate paarden belangrijker werden in hun leven en vooral toen de strijdwagen zijn intrede deed, werd de zon voorgesteld alsof voortgetrokken door snelle paarden. Mogelijk ontstond in deze latere tijd, onder de rechtstreekse voorouders van de Germanen, bovendien het beeld van een godin die de paarden ment en zo de zon aandrijft.