Uit de tijd dat Rome het Rijnland bezette met het oog op de rest van Germanië zijn ons vele namen van daar inheemse godheden overgeleverd. De meeste vindt men op de zogenaamde wijstenen waarmee men eer bewees of blijk gaf een gelofte aan zulke wezens te hebben vervuld. Vaak komt zo’n naam weinig voor en is het gissen naar de betekenis. In het geval van Alateivia, bekend van een enkele wijsteen, kunnen we echter met enig vertrouwen zeggen: dit ware een godin die voor lijfelijk heil werd ingeroepen.

ALATEIVIAE • EX IVSSV DIVOS MEDICU[S]
Aan Alateivia • op (haar) bevel, Divos de geneesheer

Op de kleine steen staat dat hij is opgericht door ene Divos de geneesheer, over wie verder niets bekend is, behalve dat hij werkzaam was in Colōnia Ulpia Trāiāna. De brokstukken van dit Romeinse bolwerk aan de Rijn liggen inmiddels binnen de grenzen van Zanten (Duits Xanten)—de steen zelf is daar in 1822 gevonden in een tuin voor de stadspoort. De naam Divos lijkt evenwel Keltisch vanwege de uitgang -os en het is aannemelijk dat deze man als burger naar de colōnia was gekomen, zij het mogelijk onder overeenkomst met het rijksleger. De tijd wordt geschat op ergens in de tweede eeuw.

Alateivia is zonder twijfel een Germaanse naam, zij het met Latijnse spelling en uitgang, zoals gebruikelijk was. Wijstenen oprichten was daar een gewoonte die door de Romeinen was meegebracht en de wijders waren in de regel Romeinse burgers of bondgenoten die zeden, taal en namen van de Romeinen hadden overgenomen.

Het eerste lid wordt algemeen begrepen als Oudgermaans *ala- ‘al-, geheel’, zoals in *alamahtīgaz ‘almachtig’, *alawīsaz ‘alwijs’ en *Alamanniz, een stamnaam die met Latijnse uitgang is overgeleverd als Alamannī. We komen het voorvoegsel overigens tegen in wel meer Germaanse namen op wijstenen, waaronder Alaferhuiae, Alagabiae, Alaterviae—allemaal vrouwelijk meervoud, dus van groepen godinnen—en waarschijnlijk ook Halamardus, de naam of bijnaam van een god die met de Romeinse Mārs werd vereenzelvigd.

Over het tweede lid van Alateivia heerst onenigheid. Volgens geleerden als Jan de Vries moeten we dit lezen als een verlatijnsing van een vrouwelijk verbogen bijvoeglijk naamwoord: Oudgermaans *teiwijō ‘goddelijk’. Dit ware de verwant van *teiwaz ‘god’, jonger *tīwaz, een woord dat is overgeleverd in de vorm van Oudnoords týr ‘god’ (meervoud tívar) en ook in gebruik was als de naam van de oorspronkelijke Hoge God. Dat houdt in dat Alateivia oftewel *Alateiwijō letterlijk als ‘Algoddelijke’ is op te vatten.

De Vries vermoedde vervolgens dat dit niets anders is dan een bijnaam van *Frijjō, de voorname Germaanse godin die met de Romeinse Venus werd vereenzelvigd. (De Latijnse dagbenaming diēs Veneris ‘dag van Venus’ is ooit naar het Oudgermaans vertaald als *Frijjōz dagaz ‘dag van Vrije’ en dat is geworden tot Nederlands vrijdag.) Het is mogelijk, ongeacht de duiding van haar naam, maar er valt verder weinig voor te zeggen.

Volgens vakgenoot Patrizia de Bernardo Stempel is Alateivia weliswaar Germaans, maar eigenlijk een vertaling van een niet overgeleverde Keltische naam *Ollodēviā. Daarvoor vergelijkt zij het voorkomen van de hierboven genoemde naam Alagabiae, op twee stenen bij Düsseldorf, als vertaling van Ollogabiae, op twee stenen bij Frankfurt. Steun voor haar stelling ware het bevestigde bestaan van een mannelijke vorm: de Keltische godennaam Ollodēvos op een wijsteen die is gevonden op de plek waar ooit de Romeinse stad Virūnum lag, thans Zollfeld in Oostenrijk. Deze vertaalt zij als ‘geheel god’.

Veel meer dan een overweging is deze stelling echter niet. Om te beginnen heeft de vergelijking met Alagabiae en Ollogabiae geen kracht, aangezien de vertaling daar evengoed in andere richting kan zijn gegaan. Er zijn immers andere wijstenen gevonden met Germaanse godennamen die (het enkelvoud van) gabiae bevatten: Friagabis ‘vrijgevige’ en Garmangabis ‘gevende van het begeerde’. Beide stenen zijn ooit bij de Muur van Hadriānus in Brittannië opgericht door daar gelegerde Germanen, onderscheidenlijk ene Hnaudifridus en een eenheid van Suēbī.

Belangrijker nog is dat Alateivia is opgeschreven in een tijd dat de oude klank *ei waarschijnlijk allang *ī was geworden in het Germaans, zoals al was opgemerkt door de taalkundige Günter Neumann. Volgens hem heeft de ei-spelling onderzoekers op een dwaalspoor gebracht. Ze kon immers evengoed een Oudgermaanse *ē weergeven. Vergelijk bijvoorbeeld het voorkomen van Fachineihae naast Fachinehae als de verlatijnste naam van een groep Germaanse godinnen, waar we weten dat het om een *ē gaat.

Dus valt met Neumann veeleer te denken aan een onderliggend Oudgermaans *Alatēwijō als zelfstandige vrouwelijke vorm van het bijvoeglijke naamwoord *alatēwijaz dat in enkele dochtertalen is overgeleverd en wel in heel passende betekenissen. Ten eerste is dat Oudengels æltǽwe ‘geheel in orde, gezond, in beste staat, volmaakt, deugdelijk’. Zo kunnen we lezen over kinderen die full æltǽwe geboren worden en mensen die æltǽwe hǽlo ‘volmaakte gezondheid’ gewenst krijgen. Ten tweede hebben we Oudfries eltē in min of meer dezelfde betekenis, in de tautologische uitdrukking eltē and sund ‘kerngezond’. Jongere vormen zijn (Wangeroogs) Oosterlauwers Fries elt ‘krachtig, gezond’ en Drents elt ‘gelijk, recht, welgeschapen, van ledematen’.

Jan de Vries had gewaarschuwd dat Divos’ beroep als geneesheer niet noodzakelijkerwijs iets zegt over diens verhouding tot Alateivia. Het is mogelijk dat hij zich om heel andere redenen tot haar gericht had, zoals de liefde. Er is dus geen reden om Alateivia reeds bij voorbaat als heilgodin te beschouwen. En dat is waar, al geeft het te denken dat Divos zich nadrukkelijk medicus noemde op de wijsteen die hij aan haar opdroeg.

Niettemin, De Vries wist kennelijk niet af van het bestaan van het woord *alatēwijaz. Hij was ook al veertig jaar heen toen Neumann daarmee kwam in diens duiding. Omgekeerd beschouwd is de vereenzelviging van Alateivia met (een vrouwelijke vorm van) *alatēwijaz, een woord geheel in het teken van gezondheid, des te aannemelijker door het gegeven dat haar toegewijde een geneesheer was.

Alateivia of *Alatēwijō was een godin van lijfelijk heil, de gezondheid zelve. En haar naam zou in hedendaags Nederlands Altauwe luiden. Het is een afleiding van *tēwō ‘orde’, dat o.a. als Gotisch tēwa ‘orde’ is overgeleverd en in het Nederlands tauw zou luiden, een woord dat nu met hernieuwde kracht wederkeert voor een heilzaam en bovenzinnelijk begrip.