Het huidige idee van hel is zeer gekleurd door de Westerse cultuur welke op haar beurt lang in het teken heeft gestaan van het Christelijk geloof. Het is in de Bijbel gebruikt als vertaling voor het Hebreeuwse begrip She’ol en het Griekse Ha(i)des, maar ook van het Hebreeuwse Ge Hinnom, dat in het Grieks Gehenna werd. Dit wekt enige bevreemding op, immers zoals al eerder geschreven is Hel wel een ‘dodenrijk’ en een ‘woonplaats der schimmen’, maar niet een ‘strafplaats der verdoemden’.

Hel hangt samen met ‘verhullen, bedekken’ en werd in bergen of de aarde gedacht. Van vele bergen en heuvels werd gezegd dat zich daarin (een) Walhalla bevond en sommige heten ook hel- of hollebergen. Het komt mogelijk van Oudgermaans *haljō ‘verborgen plaats’, en uiteindelijk van een Proto-Indo-Europees *kel- ‘bedekken, verbergen’. Dat we deze wortel ook vinden in cel en kelder hoeft ons niet te verbazen.

Het Griekse Άΐδης (Hades) betekent ‘de ongeziene, verborgene, onzichtbare’. Door de mythen weten we dat het in de aarde werd gedacht en een mistroostig rijk der schimmen was. Het is interessant dat huid, hoewel van een andere wortel afkomstig, zowel in klank als betekenis er op gelijkt. Voor de boosdoeners bestond Τάρταρος (Tartaros), een in origine uit de Chaosgaap afkomstig wezen, maar ook de naam voor een plaats, dieper dan Hades, waar de goden hun vijanden, de Titanen, opsloten. De etymologie van Tartaros is niet geheel duidelijk, maar het hangt mogelijk samen met de PIE wortel *tres- ‘trillen (van angst)’ en leidt zo tot ‘de verschrikkelijke’. Denk ook aan het Latijnse terror. In het Nieuwe Testament komt Tartaros niet voor, maar wel een werkwoord (ταρταρόω ‘in Tartaros nederwerpen’) dat ervan is afgeleid en dan gebruikt wordt in verband met Gods doem over de gevallen engelen.

Het Hebreeuwse שְׁאוֹל (she’ol) komt mogelijk van het werkwoord sha’al, dat ‘ondervragen’ betekent. De plaats She’ol werd ook gedacht een dodenrijk, onderwereld te zijn waar de gestorvenen in afdaalden. In een gelijkenis van Jezus wordt echter duidelijk dat een boosaardig man in Hades kennelijk wel gepijnigd werd. Het Griekse woord dat Hij gebruikt duidt oorspronkelijk ook weer ‘ondervraging, test’ en daardoor ‘marteling, pijniging’ aan. Interessant is ook de gedachte dat verschillende zonen van Zeus rechters waren in Hades.

Dit alles overziend samen met de mythen, sagen, sprookjes moeten onze voorouders wel degelijk het idee hebben gehad dat men in het hiernamaals ook gestraft, gepijnig kon worden. Hoewel Hel op zich niet een strafplaats is, bestaat er volgens de Völuspá wel een hal, aan Náströnd ‘lijk-strand’, in Hel, waar meinedigen, moordenaars en echtbrekers onder vreselijke omstandigheden voortbestonden. Toch moet er een goede reden zijn waarom Hel na de kerstening de betekenis kreeg die het nu heeft. Zulke zaken gebeuren zelden zonder reden. Die reden kan zijn dat Christus, bij zijn komst in het dodenrijk waarbij Hij de dood overwon, alle rechtvaardigen meenam naar het Hemelrijk, waarbij er na die tijd geen rechtvaardigen meer in Hel hoefden te wachten, zodat het slechts bevolkt bleef door verdoemden. In de Heilige Schrift wordt echter wel degelijk onderscheid gemaakt tussen een tijdelijker dodenrijk en een eeuwige bestemming: de Poel des Vuurs. (Zie hier voor een Vuurrijk in Germaanse samenhang.) Het is dit onderscheid dat in het hedendaagse taalgebruik niet meer bestaat en het is dit onderscheid waarvoor ik een woord wil voorstellen.

Het woord Gehenna wordt doorgaans vertaald met hel, terwijl er ook gesproken wordt van de ‘Poel des Vuurs’, de ‘tweede dood’, waarin ook de Dood en het dodenrijk zelf geworpen zullen worden. Gehenna komt van het Hebreeuwse Ge Hinnom of Ge Ben Hinnom, de ‘vallei van (de zoon/kinder van) Hinnom’. Het is in deze vallei dat er vreselijke riten plaatsvonden, waarbij men veelvuldig kinder aan goden offerde. In Jezus’ tijd was dit dal een plek voor verbranding van stadsafval en lichamen van veroordeelde misdadigers, waar het vuur nimmer doofde, een zeer levendig beeld voor een eeuwige strafplaats inderdaad; onrein, smerig en immer smeulend. De naam Hinnom is niet duidelijk, maar het deed me onmiddelijk denken aan Frau Hinne en Hennequin. De eerste is Holda (Frau Holle, Hella, Hel). De tweede is aanvoerder van de Wilde Jacht. Dit komt uit het Frans; hij is ook wel bekend als Herlequin. In Engeland kent men King Herle. Denk ook aan Magere Hein, Henneblome ‘doodskruid’ enzovoort.

Wanneer Frau Hinne Hella is en Hennequin Woedan, dan hebben we nogmaals een versterking van het idee dat een wortel als *H*n(n) verband houdt met de dood, en het dodenrijk. Aangezien de Hun(n)en als kwaadaardig worden voorgesteld, kunnen we de overeenkomst tussen Gehenna en dit idee heel goed gebruiken voor het onderscheid tussen dodenrijk en ‘de hel’. Het Gehenne, Gehunne is dan de Poel des Vuurs. Andere woorden daarvoor kunnen zijn Logelaak, Loegepoel, of Logezee. Loge is het Middelnederlandse woord voor ‘vuur’ of ‘gloed’. In een toevallig misverstand via een taluwgesprek vond ik Vuurt, welke ook past voor dit concept.

Toen Christus als stralende zon weer opstond uit de dood, met de sleutels van het dodenrijk, van Hel, in zijn handen, vond er een breuk plaats door geheel het Al. Waar daarvoor Hel nog een plaats was waar een ieder hene ging, zo was dat nu niet langer meer zo. De Middeleeuwse Christenen begrepen dit misschien zo en zo is de demonisering van veel van het Voorhene ook geen menselijk beliefdenken, maar een gevolg van de Grote Scheiding.

In het boek ‘Het Laatste Gevecht’ uit de Kronieken van Narnia van C.S. Lewis trekt een lange stoet van wezens uit de Narnia-wereld naar een grote poort waar Aslan, de menselijke kinder en de Sterren staan te wachten. Alle wezens kijken Aslan in het gelaat, waarbij hun eigen gezicht onherroepelijk verandert. Er zijn er, welks gezicht verschrikkelijk vertrekt en zij verliezen alle redelijkheid en verdwijnen in het duister, links van de poort. Anderen zien op naar de Leeuw, en zij believen Hem maar zijn ook verschrikt tegelijkertijd terwijl zij door de poort gaan. Zij zijn de ‘happy creatures’. Het is voor deze wezens een nieuwe wereld die zij vinden aan de andere zijde, een wereld vrij van Schaduw en dood. Een wereld, anders dan dit Middengaarde tussen Eergaard en Zalgaard. Iets dergelijks zal hebben plaatsgevonden in de Oude Hel zoals ik mij dat voorstel. Als ge er baat bij hebt, neem het mee. Anders, laat het en ga verder… ‘Altijd verder, altijd hoger!’ zegt de Eenhoorn Juweel.