echel1 v. zie egel1
echel2 bn. zie agel
echelen zw. -de zie egelen
echt1 v. 1 bezit, eigendom, vermogen 2 vermogen, kracht 3 familie, sibbe, bloedlijn, ras • IJslands ætt • ≠ echt ‘huwelijk’, hetz. als Echt (Nederlands-Limburg), in °vrecht/vracht ‘loon, lading’, van °egen ‘bezitten’
echt2 bw. zie eft
ed- 1 voorvoegsel dat herhaling en wederkering aanduidt • in °edloon, °ednuw/°ednieuw, °ederukken, °edewijt, °edewinden, en met oneig. spelling in etgras, etmaal, wel ~ adem, ader, mog. ~ °ader2 ‘snel, gauw’
ede v. zie eide1
edem m. 1 schoonzoon • Limburgs eejem, Duits Eidam • mog. ~ °eide1/°ede ‘moeder’
eden1 zw. -de, eiden 1 verbranden 2 verhitten met vuur 3 harden met vuur • van °eed1 ‘vuur, brand’ (vgl. verbreden/verbreiden bij breed)
eden2 zw. -de 1 de eed afnemen, beëdigen • Duits eiden • van eed, ~ °ette/°et2 ‘beëdigde, gezworene’
eder1 m. -s, -en, ader1 1 hekstaak, schuttingpaal 2 hek, schutting, omheining: onder/tussen eders in het hof 3 omheind oord • Westfaals ær (in balkenær), Zwitsers Etter, gew. Engels edder, eder, ether, Noors jar, IJslands jaðar
eder2 vw., oder 1 of • Westfaals àder, àr, Duits oder, Engels or
ederikken zw. -te zie ederukken
ederukken zw. -te, ederikken 1 herkauwen • Antwerps irriken, irken, nirken, Westfaals nîrücken, nîrrucken, gew. Duits itrücken • van °ed- ‘wederom’ + °rukken ‘oprispen’
edewijt o. 1 smaad, hoon • van °ed- ‘wederom’ + °wijt1 ‘straf’
edewinden st. edewond, h., is edewonden 1 ronddraaien, slingeren • van °ed- ‘wederom’ + winden
edis v. edissen 1 eerbare, hoogstaande vrouw • mog. ~ °eide1/°ede ‘moeder’ en/of °ijde ‘gang; vlijt’
edlonen zw. -de 1 belonen 2 vergelden • van °edloon
edloon o. 1 beloning 2 vergelding • in °edlonen, van °ed- ‘wederom’ + loon
ednieuw bn. zie ednuw
ednuw bn., ednieuw 1 hernieuwd, verkwikt, wederom sterk • van °ed- ‘wederom’ + °nuw/nieuw
ee1 v. eeën zie eeuw1
ee2 v. eeën, eeuw2 1 wet, recht, met name volgens de goddelijke orde: nood breekt ee 2 geestelijke gewoonte, plechtigheid, ceremonie, rite 3 religie, godsdienst 4 huwelijk in het bijzonder: ter ee verzoeken • Duits Ehe, Zwitsers Ē, Ēw • in °eebraak, °eebreker, °eebreuk, °eegade/eega, °eehaft/°eehacht/echt, °eelijk, °eeloos, °eelui/°eelieden, °eenede, °eevast, °eeward/Eward, °eezage/°ezige, Erik, Ewoud, wel ~ °eeuw1/°ee1 ‘leven, levenskracht; leeftijd; tijdperk; 100 jaar’, anders mog. eig. ‘wijze, gang, weg’ en ~ °ijen ‘gaan’
ee3 bw. 1 eerder, vroeger, tevoren • Duits eh • ~ eer ‘voordat’, eerder
eebraak bn. 1 wetbrekend, onzedelijk 2 overspelig • van °ee2/°eeuw2 ‘(goddelijke) wet; religie; huwelijk’ + °braak1
eebreker m./v. 1 breker van de wet 2 breker van de huwelijkseed, overspelige • Westfaals êbreker, Duits Ehebrecher • van °ee2/°eeuw2 ‘(goddelijke) wet; religie; huwelijk’
eebreuk v. 1 het breken van de wet 2 het breken van de huwelijkseed, overspel • Duits Ehebruch • van °ee2/°eeuw2 ‘(goddelijke) wet; religie; huwelijk’
eed1 m. 1 vuur, lichtend vuur, brand 2 brandstapel, ew. °baal 3 gloed • Oldenburgs eed (in Edewecht, oordnaam), mog. Saterfries eed ‘turf’ (langs ‘brandstof’) • in Ede (Gelderland), °eden1/°eiden ‘verbranden; harden met vuur’, ~ °eel1 ‘vuur, brand’, °eze/°ees1 ‘vuurhaard’, eest ‘droogoven’, mog. ~ °eer2 ‘metaal; koper’ en/of °eer6/°een ‘morgen, dagbegin’
eed2 o. 1 doorgang 2 landengte • Noors eid, IJslands eið, eiði, mog. Saterfries eed ‘turf’ (langs ‘baan door het veen’) • wel in Een (ouder Eden, Ede, Drenthe), ~ °ijen ‘gaan’
eedspel o. -spellen, espel 1 de woorden van de eed, het eedformulier, ew. °eedstaf 2 ambt, bediening, waarvoor men bij aanvaarding een eed aflegt 3 rechtsgebied, district • van eed + °spel ‘verkondiging, verhaal’
eedstaf m. -staven 1 de woorden van de eed, het eedformulier, ew. °eedspel 2 afgelegde eed • IJslands eiðstafr • in °eedstaven, van eed + °staf1 ‘schriftteken; stokje’
eedstaven zw. -de 1 de woorden van de eed voorzeggen, ew. °staven • Drents eedstaven, IJslands eiðstafa • van °eedstaf
eef v. zie eve
eeg m. 1 slang 2 worm • in °egel1/°echel1 ‘bloedzuiger’, mog. ~ egel (mits eig. ‘slangeneter’)
eegade m./v. 1 echtgenoot, echtgenote • hetz. als eega (verbastering), van °ee2/°eeuw2 ‘(goddelijke) wet; religie; huwelijk’ + gade
eegde v., eide2 1 getand landbouwwerktuig voor het zaaigereed maken van de grond • Westvlaams eegde, Hoekschewaards eegd, Veluws eegde, Drents eegde, Fries eide • hetz. als egge/eg ‘landbouwwerktuig’ (verbastering, verhaspeling met °egge/°eg ‘scherpe kant; scherpe punt’), ~ °agen1/°aan1 ‘scherp zijn’
eehacht bn. zie eehaft
eehaft bn., eehacht 1 wetgebonden, wettig 2 waarlijk, waarachtig, werkelijk • Zwitsers ehaft • hetz. als echt ‘werkelijk; huwelijk’ (samentrekking), van °ee2/°eeuw2 ‘(goddelijke) wet; religie; huwelijk’ + °haft1/°hacht1 ‘vast, gebonden’
eek1 bn., iek 1 eeuwig • ~ °eeuw1/°ee1
eek2 m. 1 wisse loofboom met gelobd blad (Quercus) • Westvlaams eeke, Westfries eek, Twents eeke • oude nevenvorm van eik, in °eekt, Ekehaar (Drenthe), niet in °ekoorn/eekhoorn
eekt v. 1 plek met veel eiken, eikenbos • hetz. als Eekt (Gelderland), Ter Eekt (Brussel), van °eek/eik + °-d/°-t
eel1 o. 1 vuur, brand • in °eilen ‘branden’, ~ °eed1 ‘vuur; brandstapel’
eel2 m., elg, elk 1 eland • Duits Elch, Engels elk, Noors elg, IJslands elgur • oude nevenvormen van eland, mog. in Eleveld (Drenthe), mog. ~ °eluw/°eel3 ‘geelrood; bruingeel’
eel3 bn. zie eluw
eelieden mv. zie eelui
eelijk bn., elijk 1 wettig, volgens de wet, rechtmatig, vooral van wederhelften gezegd • Duits ehelich • van °ee2/°eeuw2 ‘(goddelijke) wet; religie; huwelijk’
eeloos bn. 1 onwettig 2 ongehuwd, ongetrouwd • Zwitsers elos • van °ee2/°eeuw2 ‘(goddelijke) wet; religie; huwelijk’
eelui mv., eelieden 1 gehuwd stel, echtpaar • Duits Eheleute • van °ee2/°eeuw2 ‘(goddelijke) wet; religie; huwelijk’ + lui/lieden
eem1 v., eme 1 natuurlijke waterloop, stroom, rivier • Drents eem (in beëmen ‘bevloeien’) • in Eemnes, Eemten, van °amen1 ‘gieten, stromen’, ~ Eems (stroomnaam)
eem2 m. 1 stoom, damp, warme lucht 2 rook • gew. Engels oam, Noors eim, IJslands eimur
een o. zie eer6
eenboren bn. 1 uniek, enig in zijn soort of generatie • van een + (ge)boren
eendage m. 1 vastgestelde dag, bijv. voor een rechtszitting 2 sterfdag • van een + nevenvorm van dag
eenderik m. zie aanderik
eenede v. 1 echtgenote, gemalin, eega, gade • van °ee ‘(goddelijke) wet; religie; huwelijk’ + °-nede
eenhard bn. 1 moedig, standvastig, bestand
eenken bw., eensken 1 een voor een, stapgewijs, geleidelijk • in °alleenken/°alleensken/allengs, van een(s) + meer oorspr. vorm van -(t)je (vgl. stilletjes, zachtjes)
eenlif telw. 1 een en tien • hetz. als elf (samentrekking), van een + afl. van °lijven ‘kleven; voortgaan te zijn’ (vgl. °twalif/twaalf)
eenloop bn. 1 vrijgezel, alleenstaand
eenmoed v. 1 eendracht, eenstemmigheid, eensgezindheid 2 vastberadenheid, vaste wil, innige ernst • Gronings ainmoud, verouderd Duits Einmut • in °eenmoedig
eenmoedig bn. 1 eendrachtig, eenstemmig, eensgezind 2 vastberaden, standvastig • Fries ienmoedich, Duits einmütig • van °eenmoed
eennacht bn. 1 één nacht oud
eenode v., enode 1 eenzaamheid, verlatenheid 2 onherbergzaamheid 3 onherbergzaam oord, woestenij • in Eeneind (ouder Enode, Noord-Brabant), van een + °-ode
eensken bw. zie eenken
eenwelijk vnw., eenwelk 1 om het even welk • hetz. als elk (verbastering), van een + °welijk/welk
eenwelk
eenwijg m./o. 1 strijd van een op een, tweegevecht • van een + (nevenvorm van) °wijg3 ‘strijd’
eenwoud m. 1 alleenheerser, erfelijk heerser, keizer, koning • IJslands einvaldur • van een + (verzelfstandiging van) °woud ‘heersend’
eenzedel m. 1 kluizenaar, heremiet, ew. eenzaat, °woudbroeder • van een + afl. van °zedel ‘stoel; legerstede; woonstede’
eer1 m. 1 boodschapper, bode, heraut • wel ~ °ijen ‘gaan, zich voortbewegen’, niet ~ °arend/°erend ‘boodschap, opdracht’
eer2 o. 1 metaal 2 koper • Engels ore (samengevallen met de evenknie van oer ‘grondijzer’), Noors eir, IJslands eir • mog. ~ °eer6/°een ‘morgen, dagbegin’ en/of °eed1 ‘vuur; brandstapel’, niet ~ oer ‘grondijzer’
eer3 v. 1 roeiriem • Engels oar, IJslands ár
eer4 m. 1 heer, meester • mog. Fries Ere (eigennaam), mog. Hessisch Er (mits niet verbastering van Herr) • mog. in Eersel (ouder Erslo, Eresloch, Noord-Brabant), mog. in Marsberg (ouder Eresburg, Noordrijn-Westfalen), mog. ~ °ezer ‘bloed’ i.v.m. bloedlijn, niet ~ heer
eer5 v. 1 gewapend treffen, strijd, gevecht • verouderd IJslands jara • ~ °erel ‘edelman, krijger’, ernst, °orren ‘treffen, strijden’, niet ~ eer ‘aanzien’
eer6 o., een 1 morgen, dagbegin • in °eer7, mog. ~ °eer2 ‘metaal; koper’ en/of °eed1 ‘vuur; brandstapel’
eer7 bw. 1 in de morgen 2 vroeg • IJslands ár • oude verbogen vorm van °eer6/een ‘morgen’, in eer ‘vroeger; voordat’ (bijw. vergelijkende trap met afgesleten uitgang), eerder, eerst, °eerdagen
eer8 o. zie eruw
eerdagen mv. 1 dagen van weleer, ew. °voorndagen • IJslands árdagar • van °eer7 ‘vroeg’ (dan wel eer ‘vroeger’) + dagen
eern m. zie eren3
eernen zw. -de 1 een boodschap brengen, om een boodschap gaan 2 verkondigen, spreken • Fries earnje, IJslands árna • ~ °eer1
eerwakker bn. 1 vroeg-wakker • van eer ‘vroeg(er)’ + wakker
ees1 v. ezen zie eze
ees2 v. esen 1 wens, verlangen, begeerte 2 vraag, verzoek 3 vordering • Westvlaams eesch, Gelders-Overijssels eesch, Engels ask • oude nevenvorm van eis, in °esen/eisen, mog. ~ °eesten, eer
eesten zw. -te 1 eren, eerbiedigen, hoogachten • ~ eer, mog. ~ °ees2
eet v. 1 wilde haver • Zaans oot, Engels oat • wel van °eiten ‘zwellen’, niet van eten, wel al vroeg verhaspeld met °aat1 ‘eten; veevoer’
eeuw1 v., ee1 1 leven, levenskracht, tier, fut: eeuw en eg leven en vlijt 2 leven, levensduur, levenstijd, leeftijd 3 tijdperk, zeer lange tijd • Westvlaams eeuwe, Zwitsers Ē, Noors æve, IJslands ævi v., -ær bn. (in langær ‘langdurig’) • hetz. als eeuw ‘100 jaar’ (oneig.), in °eeuwen1 ‘eeuwig’, ~ °eek1/°iek ‘eeuwig’, °ie1/°jo ‘altijd; ooit’, °ju1/°jou1 ‘reeds; ooit, vroeger’, jong ‘vol leven’, wel ~ °ee2/°eeuw2 ‘(goddelijke) wet; religie; huwelijk’, mog. in °eeuwen2 ‘voeden’
eeuw2 v. zie ee2
eeuwen1 bn. 1 eeuwig • IJslands ævin- • van °eeuw1/°ee1 + °-ijn1/°-en1
eeuwen2 zw. -de 1 te eten geven, voeden, weiden • IJslands æja • ~ °eeuwsel, mog. van °eeuw1/°ee1 ‘leven, levenskracht’
eeuwen3 zw. -de 1 minachten, verachten, versmaden • in °eeuws
eeuws bn. 1 veracht, geminacht, versmaad • van °eeuwen3
eeuwsel o. 1 weide in een bos • van °eeuwen2
eevast bn. 1 trouw aan de wet, godsdienstig, religieus, vroom • van °ee2/°eeuw2 ‘(goddelijke) wet; religie; huwelijk’ + vast
eeward m. 1 hoeder van de wet, priester • hetz. als de naam Eward, van °ee2/°eeuw2 ‘(goddelijke) wet; religie; huwelijk’ + °ward ‘hoeder’
eezage m., ezige 1 wetzegger, kenner van de wet • van °ee2/°eeuw2 ‘(goddelijke) wet; religie; huwelijk’ + afl. van °zagen1/zeggen
ef vw., if, jof 1 indien, als • Westfaals efe, verouderd Fries ef, Engels if, IJslands ef • oude nevenvormen van of (voorwaardelijk), in °eve/°eef, ~ °nef2/°nof/°noven, °ba ‘waarlijk’
effenen zw. -de, evenen 1 uitvoeren, voltooien, afmaken • Noors evne, emne, IJslands efna • ≠ effenen ‘gelijkmaken’, ~ oefenen of af
efferen bn. zie averen2
eft bw., echt2 1 daarna, nadien, naderhand, later 2 opnieuw, wederom, andermaal: nu en echt telkens, steeds, herhaaldelijk • hetz. als echter (verlenging, oneig.), ~ °af, °aver1 ‘later; na, achter’
eg v. eggen zie egge
egedas v. egedassen, eidas 1 hagedis 2 salamander, watersalamander • Leids eidas, Oostfaals êgedisse, êgedixe, Duits Eidechse, gew. Engels ask • hetz. als hagedis (verbastering o.i.v. °hagetis/heks ‘tovenares’), mog. van oude nevenvorm van °oeg1 ‘vlug’ + afl. van °dessen ‘rennen’
egel1 v., echel1 1 bloedzuiger • Twents egel, echel, Duits Egel, Noors igle • van °eeg ‘slang; worm’, mog. ~ egel (mits eig. ‘slangeneter’)
egel2 bn. zie agel
egel3 m. zie eigel
egelen zw. -de, echelen 1 tot last zijn, schaden • Engels ail, Noors egle • van °agel/°egel2/°echel2 ‘moeilijk, lastig’
egen onr. eeg, echt, h. geëcht 1 bezitten, in eigendom hebben • IJslands eiga, Engels owe • ~ eigen, °echt1 ‘bezit’, mog. ~ Eext (ter plekke Iekst, ouder Egheste, Drenthe), Eexta (ter plekke Eekste, ouder Eghiste, Groningen)
egge v. eggen, eg 1 scherpe kant, van mes, bijl, zwaard: met oord en eg, ew. snede 2 scherpe punt 3 rand 4 zwaard, ew. °bil, °brand, °heer/°heur, °make/°maak 4 vlijt, ijver: eeuw en eg leven en vlijt • Gronings eg, Duits Ecke, Fries ich, *edze (in namen als Edzard), Engels edge, Noors egg, IJslands egg • ≠ eg ‘landbouwwerktuig’, hetz. als neg (met n- van het lidwoord), in Egbert, °eggesteen, van °agen1/°aan1 ‘scherp zijn’
eggesteen m., egsteen 1 scherpe steen 2 hoeksteen • Twents eggesteen, Duits Eckstein • van °egge/°eg ‘scherpe kant’ + steen
egsteen m. zie eggesteen
eidas v. eidassen zie egedas
eide1 v., ede 1 moeder • mog. ~ °edis ‘eerbare vrouw’ en/of °edem ‘schoonzoon’ en/of °ijde ‘gang; vlijt’
eide2 v. zie eegde
eiden zw. -de zie eden1
eigel m., egel 1 scheut, loot 2 pijl • gew. Zweeds egel, äjel • als mansnaam in Eygelshoven (Nederlands-Limburg), niet ~ egel ‘stekelig zoogdiertje’
eiken1 zw. -te 1 prikkelen, opwinden 2 irriteren, boos maken • ~ °eiken2, °ekel, niet ~ eikel ‘vervelende man’
eiken2 bn. 1 koppig, halsstarrig, weerspannig • Noors eikjen • ~ °eiken1, °ekel
eil m. 1 kafnaald, ew. °ein, °graan • Sleeswijk-Holsteins Eil, verouderd Duits Egel, gew. Engels ail • wel (als ‘punt, speer’) in namen als Eildert (ouder Eilhard), van °agen1/°aan1 ‘scherp zijn’, ~ aar ‘bloeiwijze’
eild m., eld 1 vuur, brand • Noors ild, eld, IJslands eldur • vd. van °eilen ‘branden’, in °eilden/°elden3
eilden zw. -de, elden3 1 doen branden, opstoken, aanvuren • Fries jeldzje, Noors ilde, elde, IJslands elda • van °eild/°eld
eilen zw. -de 1 aansteken, in brand zetten, verbranden • Oostfries ellen, ellern • in °eild ‘vuur, brand’, van °eel1 ‘vuur, brand’ (zoals (ver)breiden van breed)
ein1 v. 1 kafnaald, ew. °eil, °graan • Zeeuws eine, gew. Engels ain • wel (als ‘punt, speer’) in namen als Eimert (ouder Eimbert, Einbert), van °agen1/°aan1 ‘scherp zijn’, ~ aar ‘bloeiwijze’
ein2 m., einbeer 1 jeneverbes (Juniperus communis), ew. °dambeer/°dambes, °wakel/°wakelder • verouderd Drents imbeer, imbeerboom, Hamburgs eenbeernboom, Pommers eenberen, verouderd Duits Einholz (nog als achternaam), Noors eine, einer, einebær, IJslands einir, einiber • mog. in Eine (ouder Eijne, Oost-Vlaanderen), Enum (ouder Einingi, Groningen), Eenum (ouder Einon, Groningen)
einbeer v. zie ein2
eindebeurd v. zie eindebreurd
eindebeurden zw. -de zie eindebreurden
eindebreurd v., eindebeurd 1 orde, rangschikking • van einde + nevenvorm van °brord/°broord/boord
eindebreurden zw. -de, eindebeurden 1 ordenen, rangschikken • van °eindebreurd/°eindebeurd
Eindelmeer o. zie Endelmeer
eins v. einzen zie ans3
eis m. eizen, eize 1 vrees, angst • in °eiselijk, °eisgrijm, °eizen, ~ °agen3 ‘vrezen’
eiselijk bn. 1 vreselijk, angstaanjagend • Gelders-Overijssels eiselik • hetz. als ijselijk (verhaspeld met ijs), van °eis/°eize
eisgrijm m. 1 angstaanjagende schim, verschrikkelijk wezen, boze geest, monster • van °eis/°eize + °grijm/°grim ‘roet; mom; schim’
eit m. 1 zwelling 2 zweer, etterend gezwel, ophoping van etter 3 oorsmeer • gew. Duits Eiß m., Eiße v. • van °eiten
eitel1 m./v. 1 gezwel 2 gal, gezwel op een plant • IJslands eitill • van °eit of °eiten
eitel2 bn. 1 razend, woedend • Oostfries eitel • van °eiten
eiten st. iet, is geëiten 1 zwellen • ~ °eit, °eitel1, °eitel2, °eiter, etter, °itter ‘beek’, °eet ‘wilde haver’, mog. ~ °ijter ‘uitmuntend’ (mits eig. ‘groots, sterk’ o.i.d.)
eiter v. eiteren, eiters 1 beek • Nederduits Eiter (Nedersaksen), Eterna (Nedersaksen), gew. Duits Eitra (Hessen), Zweeds Ätran (Västergötland, Halland) • hetz. als Eiteren (Utrecht), van °eiten
eize m. zie eis
eizen zw. -de 1 schrikken, gruwen, bang zijn • Gelders-Overijssels eizen • hetz. als ijzen (verhaspeld met ijs), van °eis/°eize
ek vnw. 1 eerste persoon enkelvoud • IJslands ég, eg (ouder ek) • oude, meer oorspr. nevenvorm van ik
-eke1 m./v. zie -ik
-eke2 o. zie -ekijn
ekel bn. 1 afschuwelijk, afgrijselijk 2 zenuwachtig bang • Nederduits ekel • ~ °eiken1, °eiken2
eken st. iek, h. geëken 1 eigen maken, toeëigenen 2 wederrechtelijk toeëigenen, stelen 3 aannemen • Westfaals êken • ~ eigen
-eken o. zie -ekijn
-ekijn o., -eken, -eke2, -ken, -ke 1 achtervoegsel ter aanduiding van verkleining en liefkozing • Brabants -ke, -ske (naast -je, -tje), Fries -ke (naast -je, -tsje), Duits -chen, gew. Engels -chin (in bijv. bulchin) • in manneken/manneke/menneke, °stedekijn/°stedeke, varken, hetz. als -tje e.d. (verbastering), verlenging van °-ik met °-ijn, vgl. °-elijn
ekkerd bn. 1 behoeftig, armzalig, gebrekkig • Westfaals eckers bw., gew. Duits ockert, ockers, ocker bw.
ekoorn m. 1 wis knaagdier dat in bomen leeft (Sciurus vulgaris) • hetz. als eekhoorn (verbastering o.i.v. °eek/eik en hoorn)
el1 bn. 1 ander: iemand el een ander 2 vreemd • Westvlaams el • in °elbent, elders, °elker, °elle, °ellend, °elwaar/°elswaar, °elwaarts, °elwicht, °elzaat
el2 v. zie ellen2
-el1 m., -ele 1 achtervoegsel ter aanduiding van afstamming, verkleining en liefkozing • in o.a. °dale/°daal3, druppel, eikel, °heugel, heuvel, ijzel, korrel, kruimel, °mouwele, °puikel/pukkel, stengel, °wrendel en eigennamen als Andele, Goedele en Veerle, vgl. °-elijn
-el2 m. 1 achtervoegsel ter aanduiding van werktuigen en uitvoerenden • in o.a. beitel, °beudel/beul, beugel, lepel, sleutel, teugel, vleugel
elbeint m. zie elbent
elbent m., elbeint 1 inwoner van een andere gouw 2 vreemde • van °el1 ‘ander’ + °bent/°beint ‘inwoner van een gouw’
elcht m./v. zie alft
eld m. zie eild
elde v. 1 leeftijd, levenstijd, tijdperk 2 hoge leeftijd, ouderdom • Westvlaams elde, Fries jeld, gew. Engels eld, IJslands öld • in wereld, van oud (ouder old, ald), ~ °alen ‘(doen) groeien’
elden1 mv. 1 mensen, mannen • van °alen ‘(doen) groeien’, ~ oud (ouder old, ald)
elden2 zw. -de 1 verouderen, ouder worden 2 oud maken 3 vertragen • van oud (ouder old, ald), ~ °alen ‘(doen) groeien’
elden3 zw. -de zie eilden
elder1 m. -en, -s 1 ouder, voorouder, voorzaat • Duits Elter, Engels elder • oude nevenvorm van ouder, van oud (ouder old, ald), ~ °alen ‘(doen) groeien’
elder2 v. 1 uier 2 vrouwenborst • Westvlaams elder, Zaans elder, gew. Engels elder • ~ °alen ‘voeden, (doen) groeien’
elder3 v. 1 wisse inheemse loofboom op natte plekken (Alnus glutinosa), ew. els • Gronings elder (in eldern, eldernhòlt enz.), Duits Eller, Erle, Engels alder, gew. arl • oude nevenvorm van els
-ele m./v. zie -el1
elen1 st. al, h. geölen 1 roepen, schreeuwen, brullen • Noors jala • ~ °elm1 ‘geroep’, alk ‘zeevogel’, °allen ‘loeien’, °ol ‘hoon’
elen2 st. al, h., is geölen 1 drijven, aandrijven, uitdrijven • ~ °aal3 ‘stroom; vaargeul’, °ellen3 ‘drijfkracht, wilskracht’, °olm1 ‘driftig’, mog. ~ aal ‘priem’, °alsen/°elsen/els ‘priem’ (vgl. drevel bij drijven), lam ‘schapenjong’ (mits eig. ‘schaap, gedreven dier’), laan (mits eig. ‘dreef’)
elf1 v. elven zie elve1
elf2 v. elven zie elve2
elf3 m. elven zie alf3
elfrank v. zie alfrank
elfs bn. zie alfs
elfschot o. zie alfschot
elfsgedrog o. zie alfsgedrog
elft m./v. zie alft
elg m. zie eel2
elgen zw. -de zie algen2
elijk bn. zie eelijk
-elijn o. 1 achtervoegsel ter aanduiding van verkleining en liefkozing • Duits -lein • in °bomelijn, °kruidelijn, °ogelijn, °vrouwelijn, °wegelijn, verlenging van °-el1 met °-ijn, vgl. °-ekijn
elk m. zie eel2
elker bw. 1 anders, verder, bovendien • van °el1 ‘ander’
elle1 m./v. 1 mededinger, rivaal, concurrent, ook in de liefde 2 overspelige • IJslands elja v. • van °el1 ‘ander’
elle2 v. zie ellen2
ellen1 zw. -de 1 voeden, opvoeden, doen groeien • Noors elje • ~ °alen ‘voeden, (doen) groeien’
ellen2 v., elle2, el2 1 onderarm • hetz. als el ‘wisse lengtemaat’ (oneig.), in elleboog
ellen3 o. 1 drijfkracht, zielskracht, wilskracht, ijver, vastberadenheid, moed • IJslands elja v. • ~ °elen2 ‘drijven’
ellend bn. 1 buitenlands, uitheems, vreemd, uit den vreemde 2 in den vreemde 3 verbannen 4 ongelukkig, rampzalig • Duits elend • in °ellende, van °el1 ‘ander; vreemd’ + afl. van land
ellende o./v. 1 buitenland, buiten bescherming van eigen wet en verwanten 2 verblijf in den vreemde 3 ballingschap • hetz. als ellende v. ‘jammernis’ (oneig.), van °ellend
elloorn m. -s zie alloorn
elm1 m. 1 geroep, herrie, misbaar • gew. Noors jalm, jelm • ~ °elen1 ‘roepen’
elm2 m. zie alm2
elmd v. zie almd
elp m. 1 olifant • in elpenbeen ‘ivoor’, zeer vroege ontlening, langs het Latijn, van Grieks eléphas (tweede naamval eléphantos)
els bw. 1 anders 2 op een andere wijze/tijd 3 overigens • Engels else • van °el1 ‘ander’, in °elwaar/°elswaar
elsd v., elst 1 plek met veel elzen, elzenbos • hetz. als Elst (Oost-Vlaanderen), Terelst (Vlaams-Brabant), Elst (Belgisch-Limburg), mog. hetz. als Elst (Utrecht), ≠ Elst (Gelderland), van els + °-d/°-t
elsen v. -en, -s zie alsen
elst v. zie elsd
elster v., ilster 1 laurierwilg (Salix pentandra), een inheemse boom • Noors ister (ouder ilster), Zweeds jolster, gew. jalster, ilster • mog. ~ °eluw/°eel3 ‘geelrood; bruingeel’ (i.v.m. de gele katjes)
elswaar bw. zie elwaar
eluw bn., eel3 1 geelrood, oranje 2 bruingeel • Zwitsers älw, älb, elb • mog. in Eleveld (Drenthe), mog. ~ °elster/°ilster ‘laurierwilg’, °alm2/°elm2 ‘iep’, °eel2/°elg/°elk/eland, °aal2 ‘bier’
elve1 v., elf1 1 larve van een kever • Gelders-Overijssels elve, elft, elfte • ~ °alf1 ‘wit’
elve2 v., elf2 1 stromend water, stroom, rivier • Noors elv, IJslands elfur • hetz. als °Elve3, mog. ~ °ulve/°ulf/°olf ‘zwarte populier’ (groeit vooral langs oevers)
Elve3 v. 1 grote stroom die in de Duitse bocht uitmondt • Twents Elve, Gronings Elve, Hamburgs Elv, Duits Elbe (zo ontleend), IJslands Saxelfur • hetz. als °elve2/°elf2
elvin v. elvinnen zie alvin
elwaar bw., elswaar 1 ergens anders, ew. elders • Engels elsewhere • van °el1 ‘ander’ dan wel °els ‘anders’ + waar
elwaarts bw. 1 in een andere richting, naar elders • Westvlaams elwaarts • van °el1 ‘ander’
elwicht m./v./o. 1 bovennatuurlijk wezen, vreemd schepsel, monster • van °el1 ‘ander; vreemd’ + °wicht ‘ding; wezen, schepsel’
elzaat m. 1 elders gezetene, elders wonende • Duits Elsass • van °el1 ‘ander’ + °zaat2 ‘gezetene’
-em bn. 1 achtervoegsel ter aanduiding van de overtreffende trap, vooral van oude voorzetsels • in °achtem, °hindem, °innem, °medem2, °ovem/°oom, °vroom/°vorm, mog. in °wanem ‘zeer mooi’, mog. ~ °mee ‘in hogere mate’, meer, meest, °meien ‘groeien, toenemen’
em bn. emmer, -st 1 vlak, gelijkmatig 2 gelijk • Noors jamn • oude nevenvorm van even/effen (vgl. stem naast °steven)
eme v. zie eem1
emen st. am, h. geomen 1 pakken, vatten • mog. verhaspeld met °nemen ‘toebedelen’ tot nemen ‘pakken’, mog. bij uitbreiding ooit ook ‘vlam vatten, ontsteken’ en ~ °aam2 ‘vonk, ontvlamming, ontsteking’, °amer/°emer ‘gloeiende kool’, mog. ~ mand ‘korf’ (mits eig. ‘houder’)
emer v. -s, -en zie amer
en bw. zie ne
-en o. zie -ijn
ende1 o. 1 voorhoofd • Beiers Ende, IJslands enni • ~ °and ‘voorzijde’
ende2 vw. zie ande2
Endelmeer o., Eindelmeer 1 zee die Middenaarde omringt, wereldzee, oceaan, ew. °Wendelzee/°Wendelmeer • vgl. °Narwelzee/°Nerwelzee
Engelen mv. 1 volk uit Sleeswijk dat uitweek naar Brittannië en de noordkust van de Lage Landen • in °Engelland/Engeland, Engels en voornamen als Engelbert, wel in Englum (Groningen), van °Angel1 (nu Sleeswijk)
Engelland o. 1 land west over de Noordzee • hetz. als Engeland (verbastering), van (verbogen vorm van) °Engelen + land
enode v. zie eenode
ens v. enzen zie ans3
ent1 bw. 1 tevoren, eerder, vroeger • Beiers end, IJslands endur • in °ents ‘van vroeger, oud’
ent2 m. -en 1 steenreus • Beiers Enz- (in o.a. Enzmann ‘reusachtige vent’, enzerisch ‘reusachtig’), Zwitsers Enzi, Änzi ‘bergtop’ (ook in Enzimann ‘berggeest’), Engels ent (opgedoken uit het Oudengels door J.R.R. Tolkien, die het voor een ander, boomachtig wezen gebruikte)
entegen bw. 1 tegemoet • in daarentegen, van een onbeklemtoonde vorm van aan + tegen
entelen zw. -de zie enten
enten zw. -te, entelen, enteren 1 jammeren, klagen 2 vitten 3 kijven, twisten • Antwerps enteren, Noordbrabants entere, entele, Zwitsers änze, enze, gew. Zweeds äntra, äntras
enter vw. zie entweder
enteren zw. -te zie enten
ents bn. 1 van vroeger, oud • van °ent1 ‘tevoren, vroeger’
entweder vw., enter 1 hetzij, of: enter heet of koud • Duits entweder • van een + de + °weder2/°wader2
enware vw. zie neware
enweg bw. zie inweg
er bn. erder, -st, ar 1 dwalend, verdwaald, verward, verloren 2 wanhopig: in arren moede ten einde raad 3 boos, vergramd 4 spijtig: er zijn van iets • Drents urre, Westfaals êr, Duits irre • in °erren1/°arren1, °erren2/°arren2
er- 1 voorvoegsel dat uitgang e.d. aanduidt in werkwoorden • oude, onbeklemtoonde nevenvorm van °oor2 ‘uit’, in erbarmen, erkennen, °erleggen, °erspringen, ervaren
erel m. 1 edele, edelman, krijger • Engels earl, Noors jarl, IJslands jarl • ~ °eer5 ‘strijd’, ernst, °orren ‘treffen, strijden’
eren1 st. ier, h. gearen 1 ploegen • Westvlaams eren, Zwitsers are, gew. Engels ear • in eergetouw ‘ploeg’, ~ °aard2 ‘ploeging’, °aarder/°arder ‘haakploeg’, °arwe1/°erwe1 ‘vore; litteken’, mog. ~ Arriën (Overijssel), °oer2 ‘rand; oever’ (mits eig. ‘vore, ploegsnede’)
eren2 bn. 1 metalen, van metaal 2 koperen, van koper • Oostfries ären, Oostfaals ëren, Duits ehern • van °eer2
eren3 m., eern 1 vloer, bodem • Antwerps èren, nèren, Duits Eren, Ern, wel Deens arne ‘haard’, IJslands arinn • ~ °esse/°es1 ‘vuurhaard’, anders mog. ~ °eruw/°eer8 ‘aarde, grond’, aarde
erend o. zie arend
erf m. zie arf1
erfnom m. -nomen zie ervenoom
erfward m. zie erveward
erg1 m. zie arg1
erg2 bn. zie arg2
erg3 o. zie arg3
ergertieren bn. zie argertieren
erk bn. zie ark
erken bn. erkener, -st 1 waar, waarlijk, werkelijk, echt, onvervalst, authentiek 2 vaststaand, zeker, onbetwistbaar 3 heilig, geestelijk rein, vroom 4 uitstekend, voortreffelijk, voornaam • Beiers irchen (in de oordnaam Irchenbrunn), wel Zwitsers urche (verbogen urchne, met u mog. o.i.v. ur- ‘oer-, oorspronkelijk’) • in oude namen als Erkenboud, Erkenraad
erleggen zw. 1 leggen, neerleggen 2 opleggen, beschikken, bestemmen • Duits erlegen, Engels allay • van er- ‘uit, van’ + leggen, ~ °oorlag ‘noodlot; krijg’
ermen bn. 1 wereldwijd, groots, alomvattend, geweldig, machtig • IJslands jörmun- • in Ermelo (ouder Irminlo, Gelderland), oude namen als Ermenlind, Ermengard • mog. ~ °eruw/°eer8 ‘aarde’, aarde (ouder erde)
erming m. zie arming
erne m./v. zie arn1
erp bn. 1 donker van kleur, bruin, zwart • Engels Earp (achternaam, eig. bijnaam), IJslands jarpur • in de achternaam Erps (eig. ‘(zoon) van Erp’), ~ °erpel
erpel m. 1 mannetjeseend • Westvlaams erpel, Oostfaals erpel, arpel • van °erp
erren1 zw. -de, arren1 1 dwalen, verward zijn 2 van de rechte weg afdwalen, uitvluchten zoeken • van °er/°ar ‘dwalend, verward; boos’
erren2 zw. -de, arren2 1 doen dwalen, op een dwaalspoor brengen 2 belemmeren, hinderen 3 boos maken, ergeren • Westfaals êren, Duits irren, gew. Engels er, ar, arr • van °er/°ar ‘dwalend, verward; boos’
erspringen st. ersprong, is ersprongen 1 ontspringen, opspringen, verrijzen, oorsprong hebben • van er- ‘uit, van’ + springen, ~ oorsprong (vgl. oorkonde bij erkennen)
eruw o., eer8 1 aarde, grond • ~ aarde (ouder erde), mog. ~ °aard1 ‘(vader)land’, °eren3/°eern ‘vloer, bodem’, °ermen ‘wereldwijd, groots’
ervenoom m., erfnom 1 erfgenaam • van erf + afl. van nemen, vgl. °herenoom/°hernom ‘krijgsgevangene’
erveward m., erfward 1 hoeder van een erfenis, erfgenaam, bezitter van erfgoed • van erf + °ward ‘hoeder’
erwe1 v. -n, -s zie arwe1
erwe2 v. -n, -s zie arwe2
erwing bw. zie arwing
es1 v. zie esse
es2 m./v. essen zie as2
esen zw. -te, h. geëest 1 wensen, verlangen, begeren 2 vragen, verzoeken 3 vorderen • Gelders-Overijssels eeschen, Duits heischen (met oneig. h-), Engels ask • oude nevenvorm van eisen, van °ees2/eis
espel o. -en zie eedspel
espeling m./o. zie esping
esping m./o., espeling 1 sloep, boot • eig. ‘boot van espenhout’, van esp
esse v. essen, es1 1 vuurhaard 2 smidse 3 speksteen, zeepsteen, talk, werd bij haarden en ovens gebruikt omdat het goed hitte kan vasthouden en terugstralen • Duits Esse, Noors esje • wel ~ as, °eren3/°eern ‘vloer, bodem’, mog. ~ °oes2 ‘vuil’ (mits eig. ‘roet’), °zinder/sintel ‘metaalslak, half uitgebrand stuk kool’, niet ~ °eze/°ees1 ‘vuurhaard; smidse’
essen m. 1 loonwerker • van °azen/°assen ‘loon’
est1 m. zie ast1
est2 v. zie ast2
et1 vw. 1 maar, echter
et2 m. zie ette
eten m., etten2 1 reus • gew. Engels ettin, Noors jutul, IJslands jötunn • mog. in Autembert (ouder Etenasberg, Hedenesberg, Pas-de-Calais), ~ eten
ethoe bw. 1 op een of andere wijze • Westvlaams enthoe, ethoe • ~ ettelijk
ette m., et2 1 beëdigde, gezworene bij een rechterlijk onderzoek, jury-lid 2 rechter • Drents ette • in etstoel, van °eden2 ‘beëdigen’
etten1 zw. -te 1 fel doen zijn, doen bijten 2 aanhitsen, opzetten, stoken, provoceren • IJslands etja • ~ °aten ‘scherp, fel zijn’
etten2 m. zie eten
etterling m. 1 giftige hond, kwade hond met een beet waarvan de wond slecht heelt, in het volksgeloof met name een jonge hond uit het eerste nest van een teef 2 in onreinheid verwekt kind, onwettig kind, bastaard • Bremens etterling • hetz. als aterling ‘onverlaat’ (oneig., met gew. klinker), van etter ‘pus’ (voorheen ook ‘gif’) + -ling
etwaar bw. 1 op een of andere plek, ew. ergens • Westvlaams entwaar, etwaar, Duits etwa • ~ ettelijk
etwat vnw. 1 een of andere zaak, ew. iets • Westvlaams entwat, etwat, Duits etwas • ~ ettelijk
etwie vnw. 1 een of ander mens, ew. iemand • Westvlaams entwie, etwie • ~ ettelijk
eupen bn., bw. 1 niet dicht • Drents eupen, Fries iepen, Zweeds öppen • oude nevenvorm van open, wel eig. ‘onbedekt, bovenliggend’ en ~ op, °of ‘omhoog’, over, boven (eig. be-oven)
eus v. zie oze1
euver vz., bw. 1 over • Zaans euver, Limburgs euver, Duits über, Zweeds över, IJslands yfir • zeer oude nevenvorm van over, ~ °of ‘omhoog’, boven (eig. be-oven), op
euze v. zie oze1
euzel v. 1 hete kool, hete as • gew. Duits üsel, gew. Engels easle, izle, Noors usle, IJslands usli • mog. ~ °oor3 ‘stralend’
eve v., eef 1 voorwaarde, beding 2 twijfel • IJslands efa v., efi m., ef o. • van °ef/°if/°jof/of
evenen zw. -de zie effenen
evennacht v. 1 nacht die even lang als de dag is, begin van lente of herfst, ew. nachtevening, dag-en-nachtevening
evenode v. 1 vlakte • van even + °-ode
ever1 bn. everder, -st 1 onstuimig, heftig, fel 2 scherp, bitter • Zuidhollands ever, ieverig • ~ °ijven ‘drijven, dringen, levenskrachtig voortgaan’, niet ~ ever(zwijn)
ever2 m. -s, -en, everes 1 wilde lijsterbes (Sorbus aucuparia), ew. °kwikboom • Westvlaams haveressche, Noordbrabants haveres, euveres, evenes, effenes, verouderd Twents ievereske, Duits Eberesche, verouderd Eberbaum, Aberesche
everen bn. zie averen2
everes v. -essen zie ever2
eze v. -n, ees1 1 vuurhaard 2 smidse • Noors eise, IJslands eisa • ~ °eed1 ‘vuur; brandstapel’, eest ‘droogoven’, niet ~ °esse/°es1 ‘vuurhaard; smidse’
ezer o. 1 bloed • mog. ~ °eer4 ‘heer’ i.v.m. bloedlijn
ezige m. zie eezage
Taaldacht 