A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z

Toelichting

E

echel v. zie egel¹

echt v. 1 bezit, eigendom, vermogen 2 vermogen, kracht 3 familie, sibbe, bloedlijn, ras • IJslands ætt • ≠ echt ‘huwelijk’, van °egen ‘bezitten’

ed- 1 voorvoegsel dat herhaling en wederkering aanduidt • in °edloon, °ednieuw, °ederokken, °edewijt, °edewinden, en met oneigenlijke spelling in etgras, etmaal

ede v. 1 moeder • ~ °edem, wel ~ °edis ‘vrouw van aanzien’, mog. ~ °ijde ‘gang; vlijt’

edem m. 1 schoonzoon • Duits Eidam • ~ °ede

eden zw. -de 1 de eed afnemen, beëdigen • Duits eiden • van eed, ~ °ette ‘beëdigde, gezworene’

eder m. eders, ederen 1 (gevlochten) hek, schutting, omheining 2 omheind oord • Zwitsers Etter, gew. Engels edder, eder, ether, IJslands jaðar

ederiken zw. -te zie ederokken

ederokken zw. -te, ederiken 1 herkauwen • Antwerps irriken, irken, nirken • van °ed- ‘wederom’ + °rokken² ‘oprispen’

edewijt o. 1 smaad, hoon • van °ed- ‘wederom’ + °wijt ‘straf’

edewinden st. edewond, h., is edewonden 1 ronddraaien, slingeren • van °ed- ‘wederom’ + winden

edis v. edissen 1 vrouw van aanzien, edele vrouw 2 bovennatuurlijke, goddelijke vrouw • wel ~ °ede ‘moeder’, mog. ~ °ijde ‘gang; vlijt’

edlonen zw. -de 1 belonen 2 vergelden • van °edloon

edloon o. 1 beloning 2 vergelding • in °edlonen, van °ed- ‘wederom’ + loon

ednieuw bn. 1 hernieuwd, verkwikt, wederom sterk • van °ed- ‘wederom’ + nieuw

ee¹ v. eeën zie eeuw¹

ee² v. eeën, eeuw² 1 wet, zede, gebruik, godsdienst: nood breekt ee nood breekt wet, de oude ee het vóórchristelijke, vooral het oude testament, de nieuwe ee het christendom, het nieuwe testament 2 huwelijk, echt: ter ee verzoeken • Duits Ehe • in °eebreker, °eebreuk, eega, °eehacht/echt, °eelijk, °eenede, °eevast, °eeward/Eward, °eezegger, Erik, Ewoud, wel ~ °eeuw¹/°ee¹ ‘leven, levenskracht; leeftijd; tijdperk; 100 jaar’, anders mog. eig. ‘wijze, gang, weg’ en ~ °ijen ‘gaan’

eebreker m./v. 1 breker van de wet 2 breker van de huwelijkseed, overspelige • van °ee²/°eeuw² ‘wet, zede, godsdienst; huwelijk’

eebreuk v. 1 het breken van de wet 2 het breken van de huwelijkseed, overspel • van °ee²/°eeuw² ‘wet, zede, godsdienst; huwelijk’

eed m. 1 vuur, lichtend vuur 2 brandstapel, ew. °baal 3 gloed • in °eiden ‘verbranden; harden met vuur’, °eel¹ ‘vuur, brand’, ~ °ees ‘vuurhaard’, eest ‘droogoven’, mog. ~ °eer² ‘metaal’

eedspel o. -spellen, espel 1 de woorden van de eed, het eedformulier, ew. °eedstaf 2 ambt, bediening, waarvoor men bij aanvaarding een eed aflegt 3 rechtsgebied, district • van eed + °spel ‘verkondiging, verhaal’

eedstaf m. -staven 1 de woorden van de eed, het eedformulier, ew. °eedspel 2 afgelegde eed • IJslands eiðstafr • in °eedstaven, van eed + °staf¹ ‘schriftteken; stokje’

eedstaven zw. -de 1 de woorden van de eed voorzeggen, ew. °staven • Drents eedstaven, IJslands eiðstafa • van °eedstaf

eeg m. 1 slang 2 worm • in °egel¹/°echel ‘bloedzuiger’, mog. ~ egel (mits eig. ‘slangeneter’)

eehacht bn. 1 wetgebonden, wettig 2 waarlijk, waarachtig, werkelijk • hetz. als echt ‘werkelijk; huwelijk’ (samentrekking), van °ee²/°eeuw² ‘wet, zede, godsdienst; huwelijk’ + °hacht¹ ‘gebonden’

eek bn., iek 1 eeuwig • ~ °eeuw¹/°ee¹

eel¹ o. 1 vuur, brand • in °eilen ‘branden’, van °eed ‘vuur; brandstapel’

eel² m., elg, elk 1 eland • Duits Elch, Engels elk, Noors elg, IJslands elgur • oude nevenvormen van eland

eel³ bn. zie eluw

eelijk bn., elijk 1 wettig, volgens de wet, rechtmatig, vooral van echtgenoten gezegd • van °ee²/°eeuw² ‘wet, zede, godsdienst; huwelijk’

eem¹ m. 1 stoom, damp, warme lucht 2 rook • Noors eim, IJslands eimur

eem² v., eme 1 natuurlijke waterloop, stroom, rivier, ew. °a, °aam/°ame, °aap, °alm, °elve, °rin/°rinne, °streude, vliet • in Eemnes, Eemten, ~ °aam¹, °amen

eenboren bn. 1 uniek, enig in zijn soort of generatie • van een + (ge)boren

eendage m. 1 vastgestelde dag, voor bijvoorbeeld een rechtszitting 2 sterfdag

eenede v. 1 echtgenote, gemalin, eega, gade • van °ee ‘wet’ + °-nede

eenhard bn. 1 moedig, standvastig, bestand

eenloop bn. 1 vrijgezel, alleenstaand

eennacht bn. 1 één nacht oud

eenode v., enode 1 woestenij, heide 2 onherbergzaam oord • van een, vgl. °evenode, °heemode, °jegenode

eenwijg o. 1 een-op-een-gevecht, duel • van een + een nevenvorm van °wijg ‘strijd’

eenwoud m. 1 monarch, erfelijk heerser, keizer, koning • van een + °woud² ‘heerser’

eer¹ m. 1 boodschapper, bode, heraut • wel ~ °ijen ‘gaan, zich voortbewegen’, niet ~ °erend/°arend ‘boodschap, opdracht’

eer² o. 1 metaal in het algemeen 2 koper • Engels ore, IJslands eir • mog. ~ °eed ‘vuur; brandstapel’

eer³ o. zie eruw

eer⁴ v. 1 (roei)riem • Engels oar, IJslands ár

eerdagen mv. 1 dagen van weleer • IJslands árdagar • van eer ‘vroeg(er)’ + mv. van dag

eern m. zie eren³

eernen zw. -de 1 een boodschap brengen, om een boodschap gaan 2 verkondigen, spreken • Fries earnje, IJslands árna • ~ °eer¹

eerwakker bn. 1 vroeg-wakker • van eer ‘vroeg(er)’ + wakker

ees v. ezen 1 vuurhaard 2 smidse • Noors eise, IJslands eisa • ~ °eed ‘vuur; brandstapel’, eest ‘droogoven’

eeuw¹ v., ee¹ 1 leven, levenskracht, tier, fut: eeuw en eg leven en vlijt 2 leven, levensduur, levenstijd, leeftijd 3 tijdperk, zeer lange tijd • Westvlaams eeuwe, Fries ea bw. ‘ooit’, Engels ever bw. ‘ooit; altijd’, Noors æve, IJslands ævi v., æ bw. ‘altijd’, -ær bn. (in langær ‘langdurig’) • hetz. als eeuw ‘100 jaar’, in °eeuwen³ ‘eeuwig’, ~ °eek/°iek ‘eeuwig’, °ie¹/°jo ‘altijd; ooit’, jong ‘vol leven’, wel ~ °ee²/°eeuw² ‘wet, zede, godsdienst; huwelijk’, mog. in °eeuwen² ‘voeden’

eeuw² v. zie ee²

eeuwen¹ zw. -de 1 minachten, verachten, versmaden • in °eeuws

eeuwen² zw. -de 1 te eten geven, voeden, weiden • IJslands æja • ~ °eeuwsel, mog. van °eeuw¹/°ee¹ ‘leven, levenskracht’

eeuwen³ bn. 1 eeuwig • IJslands ævin- • van °eeuw¹/°ee¹ ‘leven, levenskracht; leeftijd; tijdperk; 100 jaar’

eeuws bn. 1 veracht, geminacht, versmaad • van °eeuwen¹

eeuwsel o. 1 weide in een bos • van °eeuwen²

eevast bn. 1 trouw aan de wet, godsdienstig, religieus, vroom • van °ee²/°eeuw² ‘wet, zede, godsdienst; huwelijk’ + vast

eeward m., eward 1 hoeder van de wet, priester • hetz. als de naam Eward, van °ee²/°eeuw² ‘wet, zede, godsdienst; huwelijk’ + °ward ‘hoeder’

eezegger m., ezige 1 wetzegger, kenner van de wet • van °ee²/°eeuw² ‘wet, zede, godsdienst; huwelijk’ + een oude afleiding van zeggen

effenen zw. -de, evenen 1 uitvoeren, voltooien, afmaken • Noors evne, emne, IJslands efna • ≠ effenen ‘gelijkmaken’, ~ oefenen of af

efferen bn. zie everen

eg v. eggen 1 scherpe kant, van mes, bijl, zwaard: met oord en eg, ew. snede 2 rand 3 zwaard, ew. °bil, °brand, °heer/°heur, °maak 4 vlijt, ijver: eeuw en eg leven en vlijt • Gronings eg, Duits Ecke, Fries ich, Engels edge, Noors egg, IJslands egg • hetz. als neg (met n- overgenomen van het voorgaande lidwoord), in °eggesteen, voornamen als Egbert, ~ °agen¹ ‘scherp, fel zijn’

egedes v. egedessen, eides 1 hagedis, salamander • Leids eidas, Duits Eidechse, gew. Engels ask • hetz. als hagedis (verbastering o.i.v. °hagetis/heks ‘tovenares’), mog. van een eerste lid met de betekenis ‘snel, vlug’ + een afleiding van °dessen² ‘rennen’

egel¹ v., echel 1 bloedzuiger • Twents egel, echel, Duits Egel, Noors igle • van °eeg ‘slang; worm’, mog. ~ egel (mits eig. ‘slangeneter’)

egel² bn. zie agel

egelen zw. -de, eggelen 1 tot last zijn, schaden • Engels ail, Noors egle • van °agel/°egel²/°eggel ‘moeilijk, lastig’

egen onr. eeg, echt, h. geëcht 1 bezitten, in eigendom hebben • IJslands eiga, Engels owe • ~ eigen, °echt ‘bezit’

eggel bn. zie agel

eggelen zw. -de zie egelen

eggesteen m., egsteen 1 scherpe steen 2 hoeksteen • Duits Eckstein • van °eg ‘scherpe kant’ + steen

egsteen m. zie eggesteen

eiden zw. -de 1 verbranden 2 harden met vuur • van °eed ‘vuur, brand’

eides v. eidessen zie egedes

eigel m. 1 scheut, loot 2 pijl • gew. Zweeds egel, äjel • niet ~ egel

eiken¹ zw. -te 1 prikkelen, opwinden 2 irriteren, boos maken • ~ °eiken², °ekel, niet ~ eikel ‘vervelende man’

eiken² bn. 1 koppig, halsstarrig, weerspannig • Noors eikjen • ~ °eiken¹, °ekel

eil m. 1 kafnaald, ew. °graan • van °agen¹ ‘scherp, fel zijn’, ~ °agen² ‘kaf’, aar ‘bloeiwijze’

eild m., eld 1 vuur, brand • Noors ild, IJslands eldur • voltooid deelwoord van °eilen ‘branden’

eilen zw. -de 1 aansteken, in brand zetten, verbranden • Oostfries ellen, ellern • in °eild ‘vuur, brand’, van °eel¹ ‘vuur, brand

ein m., einbeer 1 jeneverbes • Drents imbeer, Noors einer

einbeer v. zie ein

Eindelmeer o. zie Endelmeer

eins v. einzen zie ans³

eint bw. zie ent

eints bn. zie ents

eis m. eizen, eize 1 vrees, angst • in °eiselijk, ~ °agen³ ‘vrezen’

eiselijk bn. 1 vreselijk, angstaanjagend • Zeeuws eiselik • hetz. als ijselijk (verbastering), van °eis ‘vrees’

eit m. 1 zweer, etterend gezwel 2 abces, ophoping van etter 3 oorsmeer • in °eitel, ~ etter

eitel m./v. 1 gezwel 2 gal, gezwel op een plant • IJslands eitill • van °eit

eize m. zie eis

ekel bn. 1 opgewonden door angst, zenuwachtig bang • ~ °eiken¹, °eiken²

eken st. iek, h. geëken 1 eigen maken, toeëigenen 2 aannemen • ~ eigen

el bn. 1 ander: iemand el een ander 2 vreemd • Westvlaams el • in °elbeint, elders, °elker, °elle, ellende, °elwaarts, °elwicht, °elzaat

elbeint m., elbent 1 inwoner van een andere gouw 2 vreemde • van °el ‘ander’ + °beint ‘inwoner van een gouw’

elcht m. elft 1 zwaan • IJslands álft v. • mog. ~ °elve ‘stroom, rivier’

eld m. zie eild

elde v. 1 leeftijd, levenstijd, tijdperk 2 hoge leeftijd, ouderdom • Westvlaams elde, Fries jeld, gew. Engels eld, IJslands öld • in wereld, van oud (ouder old, ald), ~ °alen¹ ‘(doen) groeien’

elden¹ mv. 1 mensen, mannen • van oud (ouder old, ald), ~ °alen¹ ‘(doen) groeien’

elden² zw. -de 1 verouderen, ouder worden 2 oud maken 3 vertragen • van oud (ouder old, ald), ~ °alen¹ ‘(doen) groeien’

elder¹ m. -en, -s 1 ouder, voorouder, voorzaat • Duits Eltern mv., Engels elders mv. • oude nevenvorm van ouder, van oud (ouder old, ald), ~ °alen¹ ‘(doen) groeien’

elder² v. 1 uier 2 vrouwenborst • Westvlaams elder, Zaans elder, gew. Engels elder • ~ °alen¹ ‘voeden, (doen) groeien’

elder³ v. 1 els, elzenboom • Gronings elder (in eldern ‘van elzen’), Engels alder • ~ els, °eluw/°eel³ ‘geelrood; bruingeel’

elen¹ st. al, h. geölen 1 roepen, schreeuwen, brullen • Noors jala • ~ °elm¹ ‘geroep’, alk ‘zeevogel’, °allen ‘loeien’, °ol ‘hoon’

elen² st. al, h., is geölen 1 drijven, aandrijven, uitdrijven • ~ °aal³ ‘stroom; vaargeul’, °ellen² ‘drift, drijfkracht, zielskracht’, °olm¹ ‘driftig’, mog. ~ aal ‘priem’, els ‘priem’ (vgl. drevel bij drijven), laan (mits eig. ‘dreef’)

elft m. zie elcht

elg m. zie eel²

elger bn. 1 bot, van tanden • verouderd Duits elger • in °ilgeren ‘bot worden, van tanden’, ~ °ilg ‘honger’

elijk bn. zie eelijk

elk m. zie eel²

elker bw. 1 anders, verder, bovendien • van °el ‘ander’

elle m./v. 1 mededinger, rivaal, concurrent 2 overspelige • van °el ‘ander’

ellen¹ zw. -de 1 voeden, opvoeden, doen groeien • Noors elje • ~ °alen¹ ‘voeden, (doen) groeien’

ellen² o. 1 drift, drijfkracht, zielskracht, ijver, vastberadenheid, moed • IJslands elja v. • ~ °elen² ‘drijven’

elm¹ m. 1 geroep, herrie, misbaar • gew. Noors jalm, jelm • ~ °elen¹ ‘roepen’

elm² m. zie alm²

elp m., elpendier 1 olifant

elpendier o. zie elp

els bw. 1 anders 2 op een andere wijze/tijd 3 overigens • Engels else • van °el ‘ander’

eluw bn., eel³ 1 geelrood, oranje 2 bruingeel • gew. Duits elb • ~ els, °elder³ ‘els’, °alm²/°elm² ‘iep’, mog. ~ °aal² ‘bier’

elve v. 1 stromend water, stroom, rivier, ew. °a, °aam/°ame, °aap, °alm, °eem/°eme, °rin/°rinne, °streude, vliet 2 stroombed, bedding, ew. °oor • Gronings Elve, Duits Elbe, Zweeds älv, Noors elv, IJslands elfur • mog. ~ °elcht/°elft ‘zwaan’

elwaarts bw. 1 in een andere richting, naar elders • Westvlaams elwaarts • van °el ‘ander’

elwicht v. 1 bovennatuurlijk wezen, vreemd schepsel, monster • van°el ‘ander’ + wicht

elzaat m. 1 elders gezetene, elders wonende • Duits Elsass • van °el ‘ander’ + °zaat² ‘gezetene’

eme v. zie eem²

emen st. am, h. geomen 1 nemen, pakken • mog. hetz. als nemen (mits jongere nevenvorm van ge-nemen, hetwelk dan eig. gen-emen, waarbij gen- een nevenvorm van ge-), mog. bij uitbreiding ook ‘vlam vatten, ontsteken, branden’ en ~ °aam² ‘inflammatie, ontsteking’ en °amer ‘gloeiende kool’

en bw. zie ne

ende o. 1 voorhoofd • IJslands enni • ~ einde ‘afloop’, °ant/ont- ‘tegen(over)’, °ent/°eint ‘eerder, vroeger’, ont ‘tot’, om

Endelmeer o., Eindelmeer 1 de zee die Middenaarde omringt

enode v. zie eenode

ent bw., eint 1 eerder, vroeger 2 eerder, waarschijnlijker 3 liever • Noors enn, IJslands enn • in °ents/°eints ‘oud, van vroeger’, ~ °ant/ont- ‘tegen(over)’, °ende ‘voorhoofd’, einde ‘afloop’, °ont ‘tot’, om

enter vw., anter 1 hetzij, of: enter heet of koud • Duits entweder • van een + de + °weder

ents bn., eints 1 oud, van vroeger • van °ent/°eint ‘oud, van vroeger’

erel m. 1 edele, edelman, krijger • Engels earl, Noors jarl, IJslands jarl

eren¹ st. ier, h. gearen 1 ploegen • Westvlaams eren, gew. Engels ear • in eergetouw ‘ploeg’, ~ °aard² ‘bouwland’, °arder ‘haakploeg’, mog. ~ °oer² ‘rand; oever’ (mits eig. ‘vore, ploegsnede’)

eren² bn. 1 metalen, van metaal 2 koperen, van koper • Duits ehern • van °eer²

eren³ m., eern 1 vloer, bodem • Duits Eren, Ern • mog. ~ °eruw/°eer³ ‘aarde, grond’, aarde

erend o., arend 1 boodschap, opdracht, missie 2 bezigheid, zaken 3 aanleiding, gelegenheid • Twents eernd, Engels errand, IJslands erindi • ~ °aren ‘gekomen zijn, bereikt hebben’, niet ~ °eer¹ ‘boodschapper’

erfnom m. -nomen 1 erfgenaam • van erf + °noom

erfward m. 1 hoeder van een erfenis, erfgenaam, bezitter van erfgoed • van erf + °ward ‘hoeder’

erg¹ bn. zie arg¹

erg² o. zie arg²

erken bn. 1 rein, heilig, echt, zuiver, puur, volkomen

ermen bn. 1 groots, weids, allesomvattend, verheven, geweldig, machtig • IJslands jörmun- • in Ermelo • mog. eig. ‘mondiaal, wereld-’ en ~ °eruw ‘aarde’, aarde

ern m./v. 1 uiteinde, met name van dat wat in iets anders sluit, zoals de wortel van de tand in de kaak, de baard en schacht van de sleutel in het slot, de tang van het mes in het heft, de angel van een zeisblad in de steel, enz. • Westvlaams erne, ernte, Fries earn, Gronings oarend • wel ~ aars

erp bn. 1 donker (van kleur) 2 bruin 3 zwart • IJslands jarpur • ~ °erpel

erpel m. 1 mannelijke wilde eend, woerd • Westvlaams erpel • van °erp

eruw o., eer³ 1 aarde, grond • ~ aarde, mog. ~ °eren³/°eern ‘vloer, bodem’ en/of °ermen ‘groots’ (mits eig. ‘mondiaal, wereld-’)

erving bw. zie arwing

erwing bw. zie arwing

es v. essen 1 speksteen, zeepsteen, werd bij haarden en ovens gebruikt omdat het goed hitte kan vasthouden en terugstralen 2 vuurhaard 3 smidse • Duits Esse, Noors esje

espel o. -en zie eedspel

espeling m./o. zie esping

esping m./o., espeling 1 sloep, boot • eig. ‘boot van espenhout’, van esp

essen m. 1 loonwerker 2 huurling • van °assen ‘loon’

et vw. 1 maar, echter

ette m. 1 beëdigde, gezworene bij een rechterlijk onderzoek, jury-lid 2 rechter • Drents ette • in etstoel, van °eden² ‘beëdigen’

etten¹ zw. -te 1 fel doen zijn, doen bijten 2 aanhitsen, opzetten, stoken, provoceren • IJslands etja • ~ °aten ‘scherp, fel zijn’

etten² m. 1 reus • Noors jutul, IJslands jötunn • ~ eten

eus v. zie euze

euze v., eus 1 afstaande, overhangende rand van een (rieten) dak, waar het regenwater afdrupt 2 bosrand • Drents eus, euze, euzing, Vlaams euzie, Engels eaves (mv.) • ~ af, over, op, van

euzel v. 1 hete kool, hete as • gew. Duits üsel, gew. Engels easle, izle • ~ °ornen ‘warm worden’, mog. ~ de groep van °oor³ ‘stralend’

evenen zw. -de zie effenen

evennacht v. 1 nacht die even lang als de dag is, begin van lente of herfst, ew. nachtevening, dag-en-nachtevening

evenode v. 1 vlakte • van even, vgl. °eenode, °heemode, °jegenode

ever¹ bn. everder, -st 1 onstuimig, heftig, fel 2 scherp, bitter • ~ °ijven ‘levenskrachtig, onvermoeid, vlijtig voortgaan, druk bezig zijn’, niet ~ ever(zwijn)

ever² v. 1 wilde lijsterbes, ew. °kwikboom • Duits Eber(esch)

everen bn., efferen 1 veldesdoornen, van veldesdoornhout • Westvlaams effen (in effentrul), gew. Duits Ebern • van °aver³ ‘veldesdoorn, Spaanse aak’

eward m. zie eeward

ezige m. zie eezegger

A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z

Toelichting