A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z

Toelichting

O

o m. oën 1 opa, grootvader, voorvader • Westfaals âwe, IJslands ái • in °oheem/oom, ~ °auwe ‘oma, grootmoeder’

ocht¹ bw., oft 1 vaak, dikwijls • Noordhollands oft, Duits oft, Engels oft, often • niet ~ °ocht²

ocht² bn. 1 gewend, gewoon • eig. vd. van °ongen ‘wennen’, ~ °ocht³ ‘gewoonte’, niet ~ °ocht¹

ocht³ o. 1 gewoonte, gebruik, zede • van °ocht²

od m./v. odden zie ot

ode bw. 1 met gemak, zonder moeite • van °ood²

oden¹ st. ied, h. geoden 1 geven, verlenen, gunnen • ~ °oden¹, °ood¹, mog. ~ weder/weer ‘toestand van de lucht’ (mits eig. ‘het gunstige’ o.i.d.)

oden² bn. 1 gegeven, verleend, gegund, met name door het noodlot • IJslands auðið • van °oden¹

oden³ zw. -de 1 verwoesten, met de grond gelijk maken • Noors øyde, IJslands eyða • van °ood³ ‘woest, verlaten’

odig bn. 1 gelukkig, rijk 2 zalig, met een goed lot • van °ood¹

oe- 1 voorvoegsel dat wel nabijheid en bijkomst aanduidt • in °oehoud, °oekomst, °oewast

oedel o., oel² 1 erfgoed, voorouderlijk eigendom, stamgoed 2 vaderland • Noors odel, IJslands óðal • in voornamen als Olfert, Olbert, ~ °adel ‘(goede) afkomst’, edel

oef v. zie oeve

oeg¹ bn. 1 vlug, snel • mog. in Oege (voornaam), mog. ~ °a¹ ‘stromend water’, °ie² ‘paard’, °egedas/°eidas/hagedis

oeg² m. 1 angst, grote vrees • ~ °oegen ‘verschrikken’, °agen³ ‘vrezen’, °eis ‘vrees’

oegen zw. -de 1 verschrikken, doen vrezen • ~ °oeg² ‘angst’, °agen³ ‘vrezen’

oehoud bn. 1 hellend, steil • van °oe- ‘aan, toe’ + °houd ‘hellend; genegen’

oekomst v. 1 nageslacht • van °oe- ‘aan, toe’ + komst

oel¹ v. 1 laag, drassig weiland • Veluws oele, Fries oele (in Teroele), Oostfries ôl, ôle, mog. gew. Engels eale, eel • mog. ~ °alm¹ ‘stroom’

oel² o. zie oedel

oen bn. 1 ademend, bezield, levend • Gronings uin ‘kleinzerig’ (eig ‘zielig’) • ~ oen ‘dwaas’ (vgl. dwaas bij °dwezen ‘ademen, bezield zijn’), van °anen¹ ‘ademen, bezield zijn’

oer¹ o. 1 begin, aanvang, oorsprong • mog. ~ °oes¹ ‘monding’, anders °aard¹ ‘herkomst; woonplaats; wezen’, °aren¹ ‘zich bevinden, zijn’ (eig. ‘aangekomen zijn’)

oer² m. 1 rand, zoom, grens 2 oever, strandwal • Fries oere, Engels -or (in bijv. Windsor) • mog. voorheen ‘vore, ploegsnede’ (vore zelf voorheen ook ‘greppel als landscheiding’) en ~ °eren¹ ‘ploegen’, anders ~ °oes¹ ‘monding’, niet ~ oever

oes¹ o. oezen 1 monding van een stroom • Noors os, IJslands ós m. • eig. ‘mond’, mog. ~ °oer¹ ‘herkomst, oorsprong, begin’ en/of °oer² ‘rand; oever’

oes² m./o. 1 vuil, smerigheid, drek • Oostfries öse, Engels ooze, mog. Noors os ‘roetige rook’ • in °oezen, °oezig/°oezelig/°oesterig, mog. eig. ‘roet’ en ~ °es ‘vuurhaard’

oest m. 1 knoest, kwast in het hout • Gronings oust, Westfaals aust • ~ °ast ‘knoest; tak’

oesterig bn. zie oezig

oeve v., oef 1 hoogtijd, viering, festiviteit, feest • ~ °oeven

oeven zw. -de 1 uitvoeren, verrichten, bedrijven, zich toeleggen op 2 bearbeiden, bewerken, bebouwen: het land oeven 3 eer bewijzen, vereren, aanbidden, vieren: de goden oeven 4 in beweging brengen, aandrijven 5 tergen, kwellen, kwaad doen • Drents euven, Westfaals aiwen, Duits üben • ~ °oeve/°oef, oefenen, °avel ‘inspanning, kracht’

oewast m. 1 kroost, spruit 2 groei, toename • van °oe- ‘aan, toe’ + °wast ‘groei’

oezelig bn. zie oezig

oezen zw. 1 vuil maken of worden • Oostfries ösen, gew. Engels ease, eaze • van °oes² ‘vuil, drek’

oezig bn., oezelig, oesterig 1 vuil, smerig, goor, groezelig: oesterig weer buiïg weer • Gronings ouzeg, Drents oesterig, Zaans oezelig • van °oes² ‘vuil, drek’

oft bw. zie ocht¹

ogelijn o. 1 oogje 2 blik 3 oogappel 4 sieraad • Duits Äuglein • van oog + °-elijn

ogendeur v., oogdeur, oogdoor 1 raam, venster • van oog + (nevenvorm van) deur, vgl. °door ‘poort’

oheem m. 1 moeders broeder • Duits Oheim, verouderd gew. Engels eam, eeam • hetz. als oom (verbastering), van °o ‘opa, grootvader’ + mog. heem ‘erf, woning, woonplaats’

oken st. iek, is geoken 1 vermeerderen, vergroten 2 groter worden, toenemen • Engels eke, Noors øke, auke, IJslands auka • ~ °ook ‘toename’, wassen ‘groeien’, woeker, niet ~ ook ‘eveneens’

ol m. 1 hoon, spot, minachting: met olle • ~ °elen¹ ‘roepen’

olm¹ bn. 1 driftig, ongedurig, ongeduldig, onrustig: wees niet zo olm! 2 driftig, woedend, wild • Drents ölm, ulm, Noors olm, IJslands ólmur • van °elen² ‘drijven’

olm² m. 1 bederf, schimmel, rot: olm in het brood 2 houtrot, rot hout • Westvlaams olm, Limburgs olm, gew. Duits olm, ulm • in °olmen, °olmig, mog. eig. ‘verval’ en ~ vallen (waarin v- een oud voorzetsel ~ van, af)

olmen zw. -de 1 bederven, schimmelen, rotten • gew. Noors ulma • van °olm²

olmig bn. 1 bedorven, beschimmeld, rot • gew. Duits olmig • van °olm²

ommeganger m. 1 iemand die rondgaat, rondreist 2 zwerver, landloper • van om(me) + °ganger

ommezaat m. 1 omwonende 2 naburig volk, buurland • van om(me) + °zaat² ‘gezetene’

onde v. zie unde

onderkotten zw. -te 1 ondergraven, ondermijnen • Engels undercut • van onder + °kotten/°koten

onderzaat m. 1 iemand die onder andermans gezag staat, iemand tot wiens bescherming men verplicht is 2 iemand van het volk, van mindere stand • van onder + °zaat² ‘gezetene’

ondoem m. 1 onrechtvaardig oordeel 2 ongeldige reden: ten ondoeme zonder goede reden, nodeloos • Westvlaams ondom • van on- + doem ‘oordeel’

ondoorn m. 1 de voormiddag, de tijd tussen 9 en 12 • Limburgs unger, ungeren, Oostfries unden • ~ onder ‘tussen’

onen zw. -de 1 lammeren werpen • Zaans onen, Engels yean, gew. Engels ean • van ooi, ~ °ouster ‘schaapskooi’

ongedoef bn. ongedoever, -st 1 niet passend 2 ongepast 3 ruw, woest, ongedurig • van °gedoef, ~ °daven ‘passen’, deftig

ongehure o. 1 monster, huveringwekkende verschijning • van °ongehuur

ongehuur bn. ongehuurder, -st 1 onvriendelijk 2 huiveringwekkend, vreselijk, monsterlijk 3 geweldig, reusachtig • Gronings onhuur, Duits ungeheuer, Fries njoer • hetz. als onguur (samentrekking), van °gehuur

ongen zw. -de of onr. ocht, is geocht 1 wennen (aan) 2 oefenen, leren • in °ocht² ‘gewend’, ~ °ocht³ ‘gewoonte’

onhou m./v. zie onhoude

onhoude m./v., onhou 1 boze geest, kwade geest • Duits Unhold • van °houde

onk¹ vnw. 1 ons twee, ons beide • verouderd Noordfries unk, onk, IJslands okkur • ~ onk², vgl. °wut/°wit ‘wij twee’, °jut/°jit ‘jullie twee (onderwerp)’, °ink¹ ‘jullie twee (voorwerp)’

onk² vnw. 1 van ons twee, van ons beide (bezittelijk) • verouderd Noordfries unken, onkens, unk, IJslands okkar • ~ onk¹

onk³ m. 1 slang 2 hagedis, kameleon • wel ~ °anger³ ‘korenworm’, engerling ‘larve van de meikever’

onlaad bn. 1 arm, behoeftig, haveloos, armzalig

onlede v. 1 bezigheid, drukte, moeite 2 gewoel, onrust 3 twist, tweedracht • Drents onlêe

onne m. 1 toestemming, bevoegdheid • ~ °anst, °unnen, gunnen

onstade v. 1 ongeschikte tijd 2 ongunstige toestand • van °stade¹

ont vz. 1 tot aan, tot 2 totdat • Fries oant • ~ °ant/ont- ‘tegen(over)’, °ent/°eint ‘eerder, vroeger’, °ende ‘voorhoofd’, einde ‘afloop’, om

ontier bn. -tierder, -st 1 lelijk, niet om aan te zien • van on- + °tier¹ ‘glanzend, mooi’

ontseffen st. ontsoef, h. ontsaven 1 ontwaren, merken, voelen • ~ beseffen, °bezoeven, °zeve

onttissen zw. -te 1 door opstoken iemand aan een ander onttrekken • van ont- + °tissen

ontvengen zw. -de zie vengen

ontvenken zw. -te zie vengen

ontwelden zw. -de 1 met geweld en wederrechtelijk ontnemen of achterhouden, usurperen • ~ °weld

onzaalde v. 1 onheil, tegenspoed • van °zaalde

onzevel bn. 1 onvriendelijk, vijandig • van °zevel

onzuin bn. 1 niet om aan te zien • Gronings onzuun • van °zuin¹

ood¹ m. 1 weelde, rijkdom 2 bezit, vermogen 3 voorspoed • IJslands auður • in °alood/°aald, kleinood en voornamen als Odmar, mog. in ooievaar, ~ °oden¹

ood² bn. 1 gemakkelijk, moeiteloos • gew. Engels eath, IJslands auð- • in olijk (ouder odelijk), ootmoed, ~ °ouwen² ‘helpen’

ood³ bn. 1 woest, verlaten, leeg, onbewoond • Achterhoeks euj, Noors øde, aud, IJslands auður • mog. ~ °woeien ‘verlaten’

oodvond bn. 1 gemakkelijk te vinden, i.t.t. toorvond • van °ood² ‘gemakkelijk’ + °vond ‘te vinden, vindbaar’

oogdeur v. zie ogendeur

oogdoor v. zie ogendeur

ooi¹ v. zie ouw¹

ooi² o., ouw² 1 hulp, bescherming 2 hulp, bescherming van de goden, voorspoed • van °ouwen² ‘helpen, bijstaan, beschermen’

ooi³ m./v. zie ouw³

ook m. 1 toename, vermeerdering, vergroting • gew. Engels eke, eake, Noors auke, IJslands auki • van °oken, niet ~ ook ‘eveneens’

ooknaam m. 1 bijnaam, spotnaam • Oostfries ökelname, gew. Engels ekename, ekname, Engels nickname, Noors økenavn, IJslands auknefni o. • van (nevenvorm van) ook ‘eveneens’ + naam

ool¹ m. 1 buis, pijp, holle stengel • Noors aul • ~ °ool², mog. (nevenvorm) in °hemel ‘veldzuring; brave hendrik’

ool² m. 1 bijenkorf, ew. °huif, °kaar • ~ °ool¹ (bijenkorven waren vanouds uitgeholde boomstammen)

oom bn. zie ovem

oor¹ m. 1 stromend water 2 stroombed, bedding, zandbank 3 zand, gruis, klei, modder • Noors aur, IJslands aur • ~ °uur¹ ‘vocht; motregen’, °waar¹ ‘water; zee’

oor² vz., bw. 1 uit, van: komt oor uw hal! • Noors or, IJslands úr • in °ooraat, °oordank, °oorgoel, °oorheet, oorkonde, oorlof, oorlog, oorsprong, °oorvete, oorzaak, °oorzaat, °oorzin enz., ~ uit, mog. ~ oord ‘punt, uitsteeksel’

oor³ bn. oorder, -st 1 stralend, lichtend, schitterend, gloeiend • in °orewoed, ~ oost, °Oostere, mog. ~ °euzel ‘gloeiende kool’

ooraat v., ort 1 het deel van het voedsel dat mens of dier overlaat, etensresten 2 afval van hooi, stro of riet • Gronings ort, gew. Duits Urass, Engels ort • van °oor² ‘uit’ + een nevenvorm van °aat ‘eten’

oordank m. 1 geslepenheid, uitdenkendheid 2 slim gemaakt iets, uitgedacht iets • van °oor² ‘uit’ + dank, in de oude betekenis ‘gedachte’

oordvrom m. 1 schepper 2 bron, oorsprong

oorgoel m. 1 trots 2 uitmuntendheid, onderscheiding • van °oor² ‘uit’ + afl. van °galen¹ ‘roepen; zingen’

oorheet m., oort 1 strijder, uitdager, kampioen • mog. Gronings ort ‘kwajongen’ • van °oor² ‘uit’ + °heet ‘gebieder’

oorruin m./v. 1 geheime, vertrouwde raadgever • van oor + afl. van °ruin ‘fluistering; geheim (beraad)’, ~ °geruin¹ ‘vertrouweling’

oorschalk m. 1 vleier 2 oorblazer, kwaadspreker, opruier • van oor + °schalk ‘dienaar’

oort m. zie oorheet

oorvete v. 1 (onder eed afgelegde) afzwering van vijandschap • van °oor² ‘uit’ + vete

oorvinger m. 1 pink

oorzaat v. 1 compensatie, vergoeding, schadeloosstelling • van °oor² ‘uit’ + een nevenvorm van °zate ‘gezetenheid’

oorzin m. 1 waanzin, krankzinnigheid, uitzinnigheid • van °oor² ‘uit’ + zin

oorzinnig bn. 1 waanzinnig, krankzinnig, uitzinnig • van °oorzin

oos v. ozen, oze 1 scheplepel 2 drinkglas • ~ °ozen

ooster vw., bw. 1 oostwaarts, naar het oosten • van oost, ~ oosten

Oostere v. 1 Germaanse godin van de lente 2 (vooral in mv. Oosteren) het Germaanse lentefeest 3 (mv. Oosteren) Pasen • Duits Ostern, Engels Easter • ~ oost (waar de zon rijst), °oor³ ‘stralend’

oosteren bn. 1 oostelijk • Engels eastern, IJslands austrænn • van oost

oosthalve v. 1 oostzijde, oostelijke richting, oosten, oostelijke streken • van oost + °halve ‘zijde, richting’

oostvolk o. 1 volk uit of in het oosten

oppen zw. -te 1 omhoog gaan, rijzen 2 omhoog brengen 3 ter sprake brengen, mededelen • van op, ~ opperen

orewoed m. 1 gloed, hitte, vurigheid, drift 2 geestelijke gloed 3 verrukking • van °oor³ ‘stralend’ + °woed²

orf o. 1 erfenis 2 eigendom 3 vee • ~ erf, erven

orren zw. -de 1 treffen, strijden • IJslands *orra (in orrusta ‘strijd’) • ~ ernst, °erel ‘edelman, krijger’, °eer⁵ ‘strijd’, °aren¹ ‘zich bevinden’ (eig. ‘aangekomen zijn’), °erend/°arend ‘boodschap’

ort v. zie ooraat

ot m./v. otten, od 1 kind, kindje: wat een otje 2 telg, afstammeling, nakomeling, nazaat • Zaans ot • hetz. als Ot, Otte, Otto, Odde, oude nevenvorm van °iede/°iete

oude v. 1 uitholling, verdieping, vore 2 trog • gew. Duits Alden, Noors alde, gew. olda, gew. Zweeds ålla, IJslands alda

ouder m. 1 leeftijd 2 hoge leeftijd • Gronings older, Duits Alter, Noors alder, IJslands aldur • in ouderdom, °ouderlag, ~ oud, °alen

ouderlag o. 1 dood, ondergang, vernietiging • van °ouder ‘leeftijd’ + °lag ‘vastlegging, ordening’

ouds bn. 1 oud lijkend, ouwelijk 2 bedorven door ouderdom • Gronings òlsk, Fries âldsk

oudvader m. 1 stamvader, grootvader, voorvader

oudzaat m. 1 iemand die vanouds of sinds lang ergens gevestigd is, inboorling • van oud + °zaat² ‘gezetene’

ouster o. 1 schaapskooi • Fries jister • van ooi (oude nevenvorm ouw), ~ °onen ‘lammeren werpen’

ouw¹ v., ooi¹ 1 land langs water 2 vochtig of waterrijk land 3 eiland 4 schiereiland • Westvlaams ouwe, Gelders Ooij (oordsnaam), Duits Aue, Engels -ey, Noors øy, IJslands ey • in landouw, ooibos, Schoonouwen (Zuid-Holland), °Schadenouw/°Schedenouw ‘Zuid-Zweden; Scandinavië’, °wijdouw ‘plek waar wilgen groeien’, ~ °a¹ ‘stromend water’, °aag ‘zee’, ei- in eiland, mog. ~ gouw ‘landstreek’ (dan eig. ge-ouw)

ouw² o. zie ooi²

ouw³ m./v., ooi³ 1 vogel • ~ ei, niet ~ ooievaar

ouwen¹ zw. -de 1 tonen, laten zien

ouwen² st. ieuw, h. geouwen 1 helpen, bijstaan, beschermen • ~ °ooi² ‘bescherming; voorspoed’, °ood² ‘gemakkelijk’

ovem bn. oom 1 hoogst, bovenst • ~ over, boven, vgl. °achtem ‘achterst’

overdeur v. 1 dekbalk van een deur, bovendorpel

oze v. zie oos

ozen st. ies, h. geozen 1 water (over)scheppen • Zaans ozen, Oostfries ôsen, Fries eaze, Noors øse, ause, IJslands ausa • hetz. als hozen (met oneigenlijke h-), ~ °oos

A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z

Toelichting