A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Toelichting

-t v./o. zie -d

ta¹ v. zie tauw¹

ta² bn. zie taag

taag bn., ta² 1 vasthoudend 2 vast in samenhang 3 sterk buigzaam, niet gauw brekend • Gelders-Overijssels tao, Westfaals tåg, tåh, Noordfries tuch, tooch, tööch, Duits zäh, gew. zach, Engels tough • oude nevenvormen van taai, van °tijen²/°tingen ‘bijten; vastknijpen’

taal¹ v. 1 vertelling, verhaal 2 gesprek: taal hebben • Engels tale • hetz. als taal ‘spraak’, ~ (ver)tellen, (ge)tal

taal² v. 1 bedrog, list 2 roof, plundering 3 gevaar • IJslands tál o. • wel ~ °tillen

taam¹ bn., getaam 1 passend 2 gepast, voegzaam, welvoeglijk 3 aangenaam, mooi, schoon • in °ontaam¹/°ongetaam, van °temen¹ ‘voegen, passen’, ~ °taam², betamelijk

taam² v. 1 gepastheid, welvoeglijkheid • in °ontaam², van °taam¹

taam³ bn. 1 mak, van aard of door africhting • Brabants taam, Limburgs taam, Duits zahm, Engels tame • oude nevenvorm van tam (vanuit diens vroegere verbuigingsvorm tame)

taan m. 1 klein bijtbot in de kaak • Westfaals tân, Duits Zahn • oude nevenvorm van °tond/tand, in °tanen¹ ‘knagen’, ~ tinne ‘tand in burchtwal’, °tind ‘punt’, °tons ‘hoektand’, °aten ‘scherp zijn’

taar¹ o. zie tare¹

taar² v. zie tare²

taar³ m., tager 1 traan • Duits Zähre, Engels tear, Noors tåre, IJslands tár • in °tarelier, ~ traan

taars m. taarzen zie ters

tachen zw. -te 1 rijten, scheuren 2 plukken, kaarden • IJslands tæja • ~ °takken¹/°taggen ‘prikken; plagen’, °tak/°tag, °toeg/°toek ‘puntig voorwerp; tak’, mog. ~ °tagel ‘staart’

tadel m. 1 gebrek, euvel, onvolmaaktheid • Drents tadel, Duits Tadel (met Nederduitse t i.p.v. Hoogduitse z) • mog. ~ °taal ‘list; gevaar’

tag m. taggen zie tak

tagel m. 1 staart 2 uiteinde, bijv. van een touw 3 haverpluim, haveraar • Westvlaams teil, Gronings taail, tail, teil, Fries teil, Oostfaals tâgel, gew. Duits Zagel, Engels tail, Noors tagl, IJslands tagl • wel ~ °oogtaal ‘wimper’, mog. eig. ‘franje, opschik’ en ~ °tech ‘schikking, orde’, anders mog. ~ °tachen ‘rijten; plukken, kaarden’

tager m. zie taar¹

taggen zw. -de zie takken¹

tak m. takken, tag 1 scherpe punt, uitstekende punt 2 punt van een voorwerp, tand van een stuk gereedschap 3 puntig voorwerp • hetz. als tak (van een boom) • ~ °toeg/°toek ‘puntig voorwerp; tak’, °takken¹/°taggen ‘prikken; plagen’, °tachen ‘rijten’

taken st. toek, h. getaken 1 nemen, pakken • Engels take, Deens tage, IJslands taka • ~ takel, °takken² ‘grijpen’, mog. ~ °tech ‘schikking, orde’ en/of °tijen²/°tingen ‘bijten; vastknijpen’

takken¹ zw. -te, taggen 1 prikken 2 plagen, treiteren, tergen 3 twisten, vitten, kijven • Limburgs taggen • in takkewijf, ~ °tak/°tag, °toeg/°toek ‘puntig voorwerp; tak’, °tachen ‘rijten’

takken² zw. -te 1 grijpen, pakken, te pakken krijgen 2 raken, aanraken 3 slaan, ranselen • Westvlaams takken, Fries takje • ~ °taken ‘nemen’, mog. ~ °tijen²/°tingen ‘bijten; vastknijpen’

tal bn. taler of taller, -st, getal 1 beweeglijk, behendig, lichtvoetig, vlug 2 levendig, kwiek, flink, kloek: dat oude besje is nog goed tal 3 rechtop, rank, slank, lang: talle mensen • Drents tal, Fries tel bw., Engels tall • ~ °tillen ‘bewegen’

talwede m. 1 dun gezaagd hout dat bij aantal verkocht wordt, met name als brandstof, ew. talhout • van tal + °wede¹ ‘bos; hout; boom’

tam m. tamen 1 huis 2 gebouw • van °temen¹ ‘voegen; bouwen’, ~ °tamen¹ ‘heer des huizes’, °timmer ‘bouwstof; gebouw’, °tuft/°toft ‘grondvest’ (ouder tumft)

tamen¹ m. 1 heer des huizes • van °tam ‘huis’, vgl. °dieden ‘heer des volks’, °heren⁴ ‘heer des legers’

tamen² zw. -de 1 bedwingen, gedwee maken, ew. °temen, temmen • Duits zahmen • oude nevenvorm van temmen, van °taam³/tam ‘mak’, ~ °temen²

tander m. 1 vuur, brand 2 hete as, gloeiende kool, ew. °amer • gew. Duits Zander, gew. Noors tandr, IJslands tandri, tandur • ~ °tinden/°tinnen ‘ontvlammen’, tonder/tondel ‘licht ontvlambare stof’

tanen¹ zw. -de 1 knagen, knauwen • van °taan/tand

tanen² zw. -de, tenen, tennen 1 tergen, ergeren, prikkelen, kwellen 2 prikkelen, aanzetten, aanstoken, opstoken 3 lokken, verlokken • Westvlaams tanen, Zwitsers zänne • mog. hetz. als °tanen¹

tang v. 1 zandige hoogte, zandrug, met name in het veen • Gronings tange, Noors tange, IJslands tangi • ~ tong, landtong

tanger bn. tangerder, -st 1 bijtend, scherp 2 flink, kloek • Waaslands tanger, Westfaals tanger, Duits zanger • ~ °tijen²/°tingen ‘bijten; vastknijpen’

tank m./v. 1 punt, spits • Duits Zanke • in °tankel, mog. in Tankenberg (Overijssel)

tankel v./m. 1 punt, puntig voorwerp • Limburgs tankel, gew. Duits Zankel • van °tank

tapen zw. -te, taperen 1 tegenstribbelen, spartelen, onrustig zijn • ~ °tapig/°taperig, mog. ~ °tebben ‘hinderen’

taperen zw. -de zie tapen

taperig bn. zie tapig

tapig bn., taperig 1 ongeduldig, koppig, driftig, dartel, vinnig • Drents taopig, taoperig • ~ °tapen/°taperen

tare¹ o., taar¹ 1 hout 2 boom • zeer oude nevenvorm van °trie

tare² v., taar² 1 strijd, krijg, oorlog • ~ °teren¹ ‘splijten’, toorn

tarelier bn. 1 met tranige wangen • van °taar³/°tager ‘traan’ + °lier ‘wang’

targ v. 1 rand, zoom 2 kader, lijst, omlijsting 3 klein schild • Westfaals targe, Duits Zarge, IJslands targa

tarnen st. torn, h. getornen zie trinnen

tarren zw. -de

tars m. tarzen zie ters

tart bn. 1 scherp, ruig 2 scherp in de mond, prikkelend, wrang, zuur • Engels tart • mog. ~ tarten

tarvelen zw. -de 1 rollen • ~ °terven, °torven

taspen zw. -te 1 slepen, slepend voortgaan • Duits zaspen, gew. Noors taspa • mog. voorheen *tapsen en ~ °tebben ‘hinderen’

taten zw. -te 1 babbelen, kwebbelen 2 onverstaanbaar praten • in tatelen, tateren, tatewalen, °tatolf

tater m. 1 klodder, hoopje straatvuil of modder 2 draad snot, snottebel 3 vod • Veluws taoëter, Engels tatter, IJslands tötur • wel in Teteringen (ouder Tateringe, Noord-Brabant), ~ °tateren

tateren zw. -de 1 bevlekken, bevuilen • Vlaams tateren • van °tater

tatolf m. 1 sufferd, sukkel, sul, dwaas 2 kleermakerspop, paspop • Gelders-Overijssels taotolf, Brabants taotolf • van (de stam van) °taten + -olf (afgeleid uit mansnamen op -olf, verbastering van -wolf)

tauw¹ v., ta¹ 1 schikking, ordening, orde • mog. verouderd IJslands tá ‘stel’ • ~ °tauw², mog. eig. ‘samenvoeging’ o.i.d. en ~ tuien, tui, °tuin, anders mog. ~ °tech ‘schikking, orde’ of °to¹/°touw ‘bereid, gereed’

tauw² bn. 1 geordend, in orde • in °altauw, van °tauw¹/°ta¹

taven o. 1 offer, slachtoffer • mog. ~ °toeven ‘hoffelijk bejegenen; eer bewijzen’, niet ~ °tever ‘offer(dier)’

te- 1 voorvoegsel bij werkwoorden ter aanduiding van uiteengang • Duits zer- • in °tebreken, °teslaan, °tespreiden, °testoren, °tevaren, °tevallen, eigenlijk ‘uiteen, in tweeën’, ~ twee

tebben zw. -de 1 hinderen, ophouden • IJslands tefja • ~ (ver)toeven ‘(ver)blijven’, mog. ~ tap ‘afsluitpin, stop’, °taspen ‘slepen’ (mits voorheen tapsen), °tapen/°taperen ‘tegenstribbelen’

tebreken st. tebrak, h. tebroken 1 in stukken breken, verwoesten, doen instorten • Twents tebrekn, Fries tebrekke, Duits zerbrechen • van °te- + breken

tech v. 1 schikking, ordening, orde 2 groep, gezelschap, genootschap, vereniging 3 ploeg, werkgenootschap, met name voor onderhoud, ontginning of bewerking van land 4 gezamenlijk of beurtelings benut stuk land • Gronings tjuch (uit het Fries, in Tjuchem), tjucht (uit het Fries, met oneig. -t), Westfaals täch, techt (met oneig. -t), Duits Zeche, IJslands té • hetz. als ’t Jocht (uit het Fries, met oneig. -t, ouder de Hoge Tioch, Zuid-Holland), in °techen, mog. van °tijen¹/°tijgen ‘(aan)wijzen’, anders mog. ~ °tagel ‘staart’ (mits eig. ‘franje, opschik’), °tauw¹/°ta¹ ‘schikking, orde’ en/of °taken ‘nemen’

techen zw. -te 1 schikken, ordenen 2 beschikken, verordenen, bepalen 3 tot stand brengen • Zwitsers zeche • van °tech

tedden onr. tad, h. getad of zw. -de 1 strooien, uitspreiden: mest over het land tedden • gew. Duits zetten, Engels ted, gew. Noors tedja, IJslands teðja • mog. ~ tas ‘stapel’, Theereheide (ouder Thederheijde, bij het verdwenen gehucht Thede, ouder Tadia, Noord-Brabant)

tee m./v. teeën, teeuw 1 teen • Westvlaams tee, Utrechts tee, Westfaals têwe, taiwe, Duits Zehe, Zwitsers Zēhe, Zēwe,​ Zēbe • hetz. als teen (eig. mv.), wel eig. ‘vinger (des voets)’ en van °tijen¹/°tijgen ‘wijzen’

teeg¹ m. 1 tiental • hetz. als -tig (verbastering), in °teegde, °tientig ‘honderd’, ~ tien

teeg² v. zie tik

teegde telw. 1 volgende na negende • Westfaals tegede, Saterfries teegd m. ‘tiend’ • zeer oude nevenvorm van tiende, ~ °teeg¹/-tig

teel v. 1 wat gekweekt wordt, met name gewassen 2 groeikracht • ~ telen, °til¹, °tijden ‘gaan; streven’

teem m./v. 1 werktuig bij het hooien: een liggende paal die met touwen aan de uiteinden door paarden wordt getrokken en zo rijen hooi samenschuift tot een opper • Gronings taim, Fries tieme • ~ °tijl¹ ‘regel hooi, rij korenschoven’

tees¹ v. tezen 1 mikpunt • ~ °tijzen ‘prikken; plukken’

tees² bn. tezer, -t zie tezuw

teet bn. 1 blij, vrolijk 2 lief, zachtaardig 3 gevoelig • Fries Tete, Tiete, Tite, Tsjitte (voornamen), Westfaals têt, Duits Zeiß, Zeiss, Zeisz (achternamen), IJslands teitur • in °teiten

teeuw m./v. zie tee

teeuwen zw. -de 1 porren, poken, duwen, ook bij wijze van vertroeteling 2 kieskeurig eten, traag en met tegenzin eten • Westvlaams teeuwen, teeuwelen, Drents teeuwen (in teeuws), tieuwen, Westfaals têwen • ~ °tijzen ‘prikken; kieskeurig eten’

tehand bw. 1 aanstonds, dadelijk, onmiddellijk • hetz. als thans ‘nu’ (verbastering, verlenging met bijwoordelijke -s), in °altehand/althans, van te + hand (vgl. ophanden ‘aanstaande’, °hend/°heind ‘ter hand; ophanden’)

teiken onr. techt, h. getecht of zw. -te 1 tonen, laten zien 2 richten, (ge)leiden, voorschrijven 3 onderwijzen, doen leren • Engels teach • ~ teken, tekenen, °tijen¹/°tijgen ‘wijzen; beschuldigen’, °ticht ‘aanwijzing; beschuldiging’, teen

tein v., teinel 1 tenen mand of korf • gew. Duits Zaine, Zeine, gew. Engels teanal, Noors teine • ~ teen ‘twijg’

teinel m. zie tein

teiten zw. -te 1 verblijden 2 liefkozen • IJslands teita • van °teet

teizel v., tezel 1 kaarde 2 kaardebol (Dipsacus) • verouderd Duits Zeisel, Engels teasel • ~ °teizen, °tijzen

teizen st. ties, h. geteizen en zw. -de 1 prikken, pikken 2 met een scherp voorwerp mikken 3 kaarden, ontwarren, plukken, uit elkaar trekken 4 kwellen, tergen, plagen • Engels tease • ~ °teizel/°tezel ‘kaarde’, °tijzen ‘prikken; plukken’

teker m. 1 broer van echtgenoot 2 zwager

teld o., telde 1 tent, ew. °leder/°leer, °traf • Westfaals teld, telt, Duits zelt, Noors tjeld, IJslands tjald • van °telden ‘bedekken’

telde v. zie teld

telden st. told, h. getolden, betelden 1 bedekken, hullen, omhullen 2 omringen, omsingelen • ~ °teld/°telde ‘tent’

telgen zw. -de 1 afhouwen, afsplijten • Noors telge, telgje • ~ °telg/°telger

telg m., telger 1 tak, twijg 2 loot, scheut 3 jonge boom, met name een eik • Drents telg, Duits Zelge, Noors telg • hetz. als telg ‘afstammeling’, ~ °telgen

telger m. zie telg

telt m./v., tilt 1 schommel, ew. °touter • Goois telt, tilte • ~ °tout¹ ‘onvast’ (ouder tolt, talt), °touter ‘schommel’ (ouder tolter, talter)

temen¹ st. tam, h. getomen 1 voegen, passen 2 samenvoegen, in elkaar zetten, bouwen 3 gepast zijn, betamen 4 goed staan: die kleren temen 5 gepast achten • Duits ziemen (ouder zemen) • wel eig. hetz. als °temen², ~ °timmer ‘bouwstof; gebouw’, timmeren, °tam ‘huis; gebouw’, betamen ‘passen’, °taam¹/°getaam ‘passend’, °tomst/°tonst ‘gepastheid; overeenkomst’, mog. ~ °toem/°toemig ‘leeg; vrij’ (mits eig. ‘beschikbaar, voegbaar’), Tonden (ouder Tunden, Gelderland)

temen² st. tam, h. getomen 1 bedwingen, overmeesteren, gedwee maken • wel eig. ‘doen voegen’ en hetz. als °temen¹ ‘voegen’, ~ °taam³/tam ‘mak’, °tamen²/temmen

tendelen zw. -de zie tenden

tenden zw. -de, tendelen 1 doen ontbranden, doen ontvlammen, ontsteken • Noordfries tiinje, gew. Engels tend, Noors tenne • ~ °tinden/°tinnen, °tander, tonder/tondel

tenen zw. -de zie tanen²

teng bn., bw., beteng, geteng 1 drukkend tegen, bedringend, rakend, dichtbij • ~ °tengen, °tijen²/°tingen

tengen zw. -de 1 bijten 2 vastknijpen, samendrukken 3 drukken tegen, bedringen 4 haasten 5 vastmaken, vastbinden, samenbinden • gew. Engels ting, IJslands tengja • ~ °teng/°beteng/°geteng, °tijen²/°tingen, mog. ~ °tongkruid ‘kleefkruid’

tennen zw. -de zie tanen²

teper bn. teperder, -st 1 rank, lang en smal • Gronings taiper, taaiber • ~ °tijven/°tijpen ‘puntig zijn; lang en smal zijn’, °tipper ‘mager’

-ter¹ bn., vz., bw., zn. zie -der¹

-ter² o./m. zie -der²

-ter³ m./v. zie -der³

teren¹ st. toor, h. getoren 1 splijten, verhouwen, uiteenrijten 2 afsplijten, afhouwen, afrijten 3 vernielen, vernietigen • Brabants taren, Engels tear • ~ °tare²/°taar², °terren/°tarren, °trinnen/°tarnen, toorn, teter ‘huiduitslag’, wel ~ °ters/°tars/°taars ‘stok’, °tare¹/°taar¹ ‘hout; boom’, °trie ‘hout; boom’, mog. ~ (ver)teren, °tors ‘graszode’, °troed/°troede/°troeder/°troer ‘spar, paal’, °tweter ‘tweeslachtige’

teren² st. toor, h. getoren 1 zien, blikken, waarnemen • ~ °tergen ‘laten zien’, °trocht ‘zichtbaar’

tergen zw. -de 1 laten zien, tonen, openbaren • ≠ tergen ‘treiteren’, ~ °teren² ‘zien’, °trocht ‘zichtbaar’

terijten st. tereet, h. tereten 1 uiteenrijten, verscheuren • Fries terite • van °te- + rijten

terren zw. -de, tarren 1 rukken, scheuren 2 kwellen, ergeren 3 twisten, ruziën • Duits zerren, gew. Noors terra, tarra, IJslands terra, tarra • ~ °teren¹ ‘splijten; afrijten’, toorn

ters m. terzen, tars, taars 1 stok 2 dikke, lange stok, rond hout, boom, balk 3 mannelijk lid • Westvlaams teers, verouderd Engels tarse, Noors ters • wel eig. ‘tak’ o.i.d. en ~ °teren¹ ‘splijten; afrijten’ (vgl. °telg/°telger ‘tak’ bij °telgen ‘afhouwen’)

terven zw. -de 1 rollen, ronddraaien, rondgaan • Fries teare, Engels terve • ~ °tarvelen, °torven ‘slingeren’, mog. ~ turf

teruw o. 1 dikke, donkere smeer uit de luchtloze verhitting van hout of steenkool • oude nevenvorm van teer (vgl. °meluw²/meel, °smeruw/smeer), ~ °terwe, °tare¹/°taar¹ ‘hout; boom’, °trie ‘hout; boom’

terwe m./v. -n 1 grove den (Pinus sylvestris), ew. °daal/°dal, °kien, °vore/°voor/°veure/°veur, °vicht/°vucht • Duits Zirbe, Zirbelbaum, Noors tyri o., gew. tøre, tyrve o. • ~ °teruw/teer, °tare¹/°taar¹ ‘hout; boom’, °trie ‘hout; boom’

tes¹ bn. tesser, test, getes¹ 1 geschikt, zich schikkend, zich voegend, voegzaam 2 gemeenzaam, vriendschappelijk, aangenaam • mog. Noors tess ‘waard, van nut’ • ~ °tes²/°getes², °tessen/°getessen, mog. ~ °tezuwen ‘gereedmaken’ en/of (ver)teren

tes² o. tessen, getes² 1 gerief, gemak: getes doen van het nodige voorzien 2 welbehagen, genoegen, bekomst, voldoening • Oostvlaams getes, Zeeuws getes • ~ °tes¹/°getes¹, °tessen/°getessen, mog. ~ (ver)teren

teslaan st. tesloeg, h. teslagen 1 in stukken slaan, verwoesten • Fries teslaan, Duits zerschlagen • van °te- + slaan

tespreiden zw. -de 1 verstrooien 2 uiteenslaan • van °te- + spreiden

tessel bn. zie tissel

tessen zw. -te, getessen 1 zich voegen, zich schikken 2 aarden, gewennen, zich thuis voelen 3 doen aarden, doen gewennen, zich thuis laten voelen: duiven tessen 4 gerieven, verzorgen, in behoeften voorzien • Oostvlaams tessen • ~ °tes¹/°getes¹, °tes²/°getes²

tessender bn. zie tester

tester bn., tessender 1 rechter 2 zuider, zuidwester • in Testerbant, Testerep, Tessenderlo, met °-der¹/°-ter¹, ~ °tezuw/°tees² ‘rechter’, Texel/Tessel (het zuidelijkste en westelijkste der Waddeneilanden)

testoren zw. -de 1 verwoesten 2 vernietigen, te niet doen 3 te gronde richten • Duits zerstören • van °te- + storen

teugde v. 1 toekenning, inwilliging, gunning • verouderd Engels tithe (≠ tithe ‘tiende, winstbelasting’) • zeer oude nevenvorm van °twijde, in °teugden, ~ °toen ‘geschenk’

teugden zw. -de 1 toekennen, inwilligen, gunnen: een bede teugden • verouderd Engels tithe (≠ tithe ‘tienden geven, heffen’) • van °teugde

teuluwen zw. -de 1 kneden 2 touwen, kneden, slaan, kloppen, van leer • bij een bekende wortel met de betekenis ‘behouwen’, ~ °tol ‘tak’

tevaren st. tevoer, is tevaren 1 uiteengaan, scheiden 2 te niet gaan, ophouden • van °te- + varen

tevallen st. teviel, is tevallen 1 uiteenvallen 2 vergaan • Fries tefalle, Duits zerfallen • van °te- + vallen

teven zw. -de, tibben 1 puntig, spits zijn 2 prikkelen, tikken 3 op de punten der tenen lopen, met kleine, vlugge pasjes lopen • IJslands tifa, Duits zipfen, zippern • oude nevenvormen van tippen, tippelen, ~ °tijven/°tijpen ‘puntig zijn’, tepel, wel ~ °tibbe/°tib/teef ‘vrouwetjeshond’

tever o. 1 offer, offerdier • mog. Rijnlands Tever (in de oordnaam Teveren, ouder Tivern), Zwitsers Zifer, Zīfer (in Unzīfer), Duits Geziefer (ook in Ungeziefer) • mog. ~ Teeffelen (ouder Tefle, voorheen wel *Teflo, Noord-Brabant), niet ~ °taven ‘(slacht)offer’

tewaren bw., twaren, twaar 1 naar waarheid, waarlijk, inderdaad 2 weliswaar • Duits zwar • van te + (verbogen vorm van) °ware¹/°waar⁴ ‘waarheid; trouw’

tezel v. zie teizel

tezen st. ties, h. getezen zie teizen

tezuw bn., tees² 1 rechter, niet linker • gew. Duits zese • in °tezuwe, ~ °tester/°tessender ‘rechter’, Texel, mog. ~ °tezuwen ‘gereedmaken’

tezuwe v. 1 rechterhand 2 rechterzijde • van °tezuw/°tees²

tezuwen zw. -de 1 gereedmaken, bereiden, toerusten: de tafel tezuwen, een getezuwd ros • ~ °tezuw/°tees² dan wel °tes/°getes ‘geschikt’

tib v. zie tibbe

tibbe v., tib 1 vrouwtjeshond, ew. °to/°tokke/°tok/°tuik 2 vrouwtjesdier 3 lichtekooi • gew. Duits Zibbe, Zippe, Engels tib, gew. tibcat, IJslands tebba • oude nevenvorm van teef, wel ~ °tijven/°tijpen, °teven/°tibben ‘puntig zijn’, tepel

tibben zw. -de zie teven

ticht v. 1 aanwijzing, aanduiding 2 beschuldiging, betichting, aanklacht, klacht • in betichten, ~ °tijen¹/°tijgen ‘(aan)wijzen; beschuldigen’

tieder o., tuider¹ 1 touw of ketting ter vastbinding, met name van vee 2 paal ter vastbinding van vee • Fries tsjoar, tsjoer, Westfaals têder, gew. Duits Zieter, Zitter, Engels tether, Noors tjoder, tjør, IJslands tjóður • hetz. als tuier (verbastering), van de wortel van tuien + °-der²/°-ter², ~ tui, tuil, °tuin, touw, mog. ~ Tienen (Vlaams-Brabant)

tieën st. toog, h. getogen, tiegen 1 trekken 2 leiden, opvoeden 3 trekken, reizen, gaan, zich begeven 4 voortbrengen • Westfaals taihen, Duits ziehen, Noors tjå ‘uithalen, baten’, IJslands tjó ‘hetz.’ • hetz. als tijgen (verbastering), ~ tocht, tucht, tuig, getuigen, teug, opgetogen, °heertoge/hertog, °magetoge/°magtog, tokken ‘trekken’, tuk ‘belust’, °tuik¹ ‘schrander’, °toom, wel ~ °to²/°tokke/°tok/°tuik² ‘teef; slet’ (dan eig. ‘tochtige, loopse’)

tiegen st. toog, h., is getogen zie tieën

tien m. 1 schade, leed, kwaad 2 betovering, beheksing • Fries tsjoen, gew. Engels teen, Noors tjon o., IJslands tjón o. • in °tuinen ‘schaden’, mog. ~ °toor ‘slecht, kwalijk’

tientig telw. 1 honderd • van tien + °teeg¹/-tig

tier¹ bn. 1 glanzend, schijnend, prachtig, mooi • ~ °tier² ‘glans; glorie’, wel ~ °tijn ‘dag’, °tuw¹/°tij¹ ‘godheid’

tier² m./v. 1 glans, schijnsel 2 pracht, glorie, roem 3 aard, wezen, soort, vorm 4 wijze van doen • Duits Zier (ontleend als sier) • in tieren ‘aarden; gedijen; te keer gaan’ (waarvan vervolgens tier ‘groei; levenskracht’), °vertieren ‘van aard veranderen’, armetierig, °andertieren, °argertieren/°ergertieren, °elkertieren, goedertieren, °kwadertieren, °menigertieren, samenval van twee verwante woorden, waarvan het ene van °tier¹ ‘glanzend’

tij¹ m. zie tuw¹

Tij² m. zie Tuw²

tij³ m./v., tijg² 1 vergaderplaats, verzamelplaats, forum • Westfaals tîh, Oostfaals tî, gew. Engels tie, tye • hetz. als Thij (Overijssel), ~ °tijen¹/°tijgen ‘(aan)wijzen; verkondigen; beschuldigen’

tij⁴ m. zie tijd

tijbast m., tijdelbast 1 rood peperboompje (Daphne mezereum), zeer giftige struik die vroeger ook als geneesmiddel werd gebruikt • Duits Seidelbast (ouder Zeidelbast, Zeibast, naast Zeiland), Noors tysbast, Zweeds tibast, gew. tidelbäst, mog. Fries teeblom (mits verhaspeld met tee ‘thee’) • mog. van °tuw¹/°tij¹ ‘god’ + bast en later verhaspeld met °tijdel¹/°tijl¹ ‘rij’ (i.v.m. de opstelling der bessen) of °tijdel²/°tijl² ‘honingraat’ (i.v.m. de bloemen die bijen aantrekken)

tijd bn., tijde, tij⁴ 1 vaak voorkomend, gangbaar, gebruikelijk 2 geliefd, bemind: die tijde man • Noors tidt, titt, IJslands tíður • in Tijdeman/Tijmen, ~ °tijden ‘gaan; streven’

tijde m. zie tijd

tijdel¹ v., tijl¹ 1 rij 2 regel hooi, rij korenschoven bij het oogsten • Brabants tijl, Gelders-Overijssels tîle, Westfaals tîle, Duits Zeile, gew. Zeidel • mog. in °tijdelbast/°tijbast, ~ °teem ‘werktuig bij het hooien’, mog. ~ °tijdel²/°tijl²

tijdel² v., tijl² 1 honingraat, bijenkast, bijenkorf • Duits Zeidel (in Zeidler, zeideln), mog. Gelders-Overijssels tîl (in tîlgat ‘opening in bijenkorf’, mits niet eig. ‘t îlgat bij îlen ‘ijlen’, vgl. Drents (het) ielgat) • in °tijdelbeer/°tijlbeer, mog. ~ °tijdel¹/°tijl¹

tijdelbast m. zie tijbast

tijdelbeer m., tijlbeer 1 honingbeer • Westfaals tîlbâre, Oostfaals tîlebër, Duits Zeidelbär • van °tijdel + beer

tijden zw. -de 1 gaan, zich begeven, streven: ter zee tijden 2 voorbijgaan, verlopen, gebeuren 3 zijn toevlucht nemen: tijden tot, op een vriend zich wenden tot een vriend, vertrouwen op een vriend • Gronings tieden, Engels betide • in tijding ‘bericht’ (eig. ‘gebeurtenis’), ~ °tijd/°tijde/°tij⁴ ‘vaak voorkomend’, °til¹ ‘beoogd, geschikt’, °til² ‘doel’, °teel, wel ~ tijd (dan eig. ‘verloop’ o.i.d.), °tijm ‘tijd, gelegenheid’

tijen¹ st. teeg, h. getegen, tijgen 1 wijzen, aanwijzen 2 verkondigen 3 tonen 4 aanklagen, beschuldigen • Westfaals tiggen, Duits zeihen, Noors te, IJslands tjá • in aantijgen, °vertijgen ‘afstand doen van’, ~ °tij³/°tijg² ‘vergaderplaats, verzamelplaats, forum’, °ticht ‘aanwijzing; beschuldiging’, teken, tekenen, °teiken ‘tonen’, wel ~ °tee/°teeuw/teen (dan eig. ‘vinger (des voets)’), mog. ~ °tech ‘schikking, orde’, tikken (mits eig. ‘met de vinger aanraken’)

tijen² st. teeg, h. getegen, tingen 1 bijten 2 vastknijpen, samendrukken 3 drukken tegen, bedringen • ~ °taag/°ta²/taai, tang, °tanger ‘bijtend, scherp’, °tengen ‘bijten; vastknijpen, samendrukken’, °teng/°beteng/°geteng ‘drukkend tegen’, mog. ~ °tongel ‘hemellichaam; sterrenbeeld’ (dan eig. ‘wat vast is’, vgl. vaste ster voor iedere ster behalve de zon) en/of °takken² ‘nemen, pakken’, mog. ~ °tongkruid ‘kleefkruid’

tijg¹ m./v., tijk, tik¹ 1 wisse spinachtige bloedzuiger (Ixodes) • Vlaams-Brabants tijg, Noordbrabants tijk, Drents tiek, Duits Zecke, Engels tick, gew. tike, tyke, gew. Noors tikk, tikke • oude nevenvormen van teek

tijg² m./v. zie tij³

tijgen st. teeg, h. getegen zie tijen¹

tijk m./v. zie tijg¹

tijl¹ v. zie tijdel¹

tijl² v. zie tijdel²

tijlbeer m. zie tijdelbeer

tijm m. 1 tijd 2 geschikte tijd, goede gelegenheid 3 gelegenheid • Engels time, Noors time, IJslands tími • in °tijmen, ~ tijd, wel ~ °tijden ‘gaan; streven’

tijmen zw. -de 1 een tijd hebben, gebeuren 2 een tijd kiezen, de geschikte tijd kiezen • Engels time • van °tijm

tijn m. 1 daglicht, dag, tijd tussen zonsopgang en zonsondergang • in °zintijn ‘dagelijks’, wel in °lengetijn/lente ‘voorjaar’, ~ °tuw¹/°tij¹ ‘god(heid)’, wel ~ °tier¹ ‘glanzend’, °tier² ‘glans; glorie’

tijpen st. teep, h. getepen zie tijven

tijs bn. tijzer, -st 1 prikkend, plukkend 2 kieskeurig met eten • Gronings ties • ~ °tijzen ‘prikken; plukken’

Tijsdag m. zie Tuwsdag

tijven st. teef, h., is geteven, tijpen 1 puntig, spits zijn 2 spits toelopen 3 lang en smal zijn of worden • ~ °teven/°tibben, tippen, tippelen, tip ‘spits uiteinde’, tippel ‘spits uiteinde’, tepel, °teper ‘rank’, °tipper ‘mager’, timp, wel ~ °tibbe/°tib/teef, °tijzen, mog. Teeffelen (ouder Tefle, voorheen wel *Teflo, Noord-Brabant)

tijzen st. tees, h. getezen 1 prikken 2 plukken, pluizen 3 kieskeurig eten, met lange tanden eten • Gronings tiezen, Fries tize • ~ °tijs, °tissel/°tessel, °teizen, °teizel/°tezel, teisteren, °tees¹, °tis/°tist, °tissen, °teeuwen, mog. ~ °tijven/°tijpen

tik¹ m./v. tikken zie tijg¹

tik² v. tikken, teeg² 1 geit • Duits Ziege, gew. Zicke (ontleend als sik) • in °tikken

tikken o. 1 jong geitje, bokje • van °tik²/°teeg² + °-ijn²/°-en²

til¹ bn. teler of tiller, -st 1 beoogd, geschikt 2 bekwaam, goed • gew. Engels till • ~ °til², °til³, telen, °teel, °tijden ‘gaan; streven’, wel ~ tijd, °tijm

til² o. telen 1 doel, streven 2 geschikte, beoogde tijd, goede gelegenheid 3 geval, omstandigheid: op, in allen til altijd • Duits Ziel, Noors til vz., Engels till vz. • in telen, van °til¹ ‘beoogd, geschikt’

til³ o. tillen 1 geschikt, beoogd land 2 nieuw gewonnen land • in Tilburg, van °til¹ ‘beoogd, geschikt’

tillen st. tal, h., is getolen 1 bewegen 2 trekken 3 lokken, verleiden • hetz. als tillen ‘opheffen, opbeuren’, ~ °tal ‘beweeglijk, lichtvoetig’, °tollen/°tullen¹ ‘bewegen’, °tout¹ ‘onvast’ (ouder tolt, talt), wel ~ °taal² ‘bedrog; roof’, mog. ~ talmen

tilt m./v. zie telt

timmer o. 1 bouwstof, met name hout 2 gebouw, vooral van hout • Kempens timmer, Duits Zimmer, Engels timber, Noors tømmer, IJslands timbur • in timmeren, van °temen¹ ‘voegen; bouwen’

tind m. 1 punt, uitstekende punt, piek • Gronings tind, Fries tine, Engels tine, Noors tind, IJslands tindur • ~ °taan/tand, tinne ‘tand in burchtwal’

tinden st. tond, h., is getonden, tinnen 1 ontbranden, ontvlammen 2 branden, in brand staan • ~ °tenden/°tendelen ‘doen ontbranden’, °tander ‘vuur; hete as’, tonder/tondel ‘licht ontvlambare stof’, tintelen, mog. ~ °tussen ‘ontvlammen’

tingen st. tong, h. getongen zie tijen²

tinnen st. ton, h., is getonnen zie tinden

tipper bn. tipperder, -st 1 mager • Duits ziffer • ~ °tijven/°tijpen ‘puntig zijn; lang en smal zijn’, °teper ‘rank’

tis v. tissen, tist 1 streng, vlecht, met name een die moeilijk te ontwarren is: in de tis in de war • Zaans tis, tist • ~ °tijzen ‘prikken; plukken’

tissel bn., tessel 1 prikkend, plukkend 2 kieskeurig met eten • Gronings tessel, tezzel • ~ °tijzen ‘prikken; plukken’

tissen zw. -te 1 aanhitsen, stoken, uitlokken 2 lokken • ~ °tijzen ‘prikken; plukken’

tissing v. 1 stoken van onrust, zaaien van twist of tweedracht 2 onrust • van °tissen

tist v. zie tis

titteren zw. -de 1 beven, sidderen, trillen • Duits zittern, Noors titra, IJslands titra

to¹ bn., touw 1 bereid, gereed • in °tooien/°touwen ‘bereiden, maken, doen’, mog. ~ °tauw¹/°ta¹ ‘schikking, orde’

to² v. tooien, tokke, tok, tuik² 1 vrouwtjeshond, ew. °kwerie, °tibbe/°tib/teef 2 moederhond 3 feeks, helleveeg 4 lichtekooi, slet 5 oude vrouw • Limburgs toei, tooi, Westvlaams tuike, Gelders-Overijssels toeke, Fries tûke, Westfaals töle (verkleining met -le), Duits Zohe, Zucke, gew. Zauche, Zocke, IJslands tóa, tófa • wel eig. ‘tochtige, loopse’ en ~ °tieën/°tiegen, tocht

to³ telw. zie twa

tobben zw. -de zie toven

todden zw. -de zie totten

toe bw. 1 bovenmatig: het is toe laat • Duits zu, Engels too • zeer oude nevenvorm van te, hetz. als toe/te ‘naar, in, op’

toeboel v. -boelen 1 bijzit, concubine • van toe + °boel²

toef m. 1 hoffelijke bejegening, hartelijk ontvangst, vriendelijk onthaal: toef doen, geven 2 bewijzing van eer, betuiging van genegenheid 3 koestering, verzorging • Westvlaams toef • ~ °toeven ‘hoffelijk bejegenen’

toeg m., toek 1 puntig voorwerp 2 tak, met name een bebladerde boomtak • Drents toeg, toek, Twents toog • ~ °tak/°tag, °takken¹/°taggen ‘prikken, plagen’

toei o. 1 daad, handeling • ~ °toel ‘gereedschap’, °tooien ‘doen’

toek m. zie toeg

toel o. 1 gereedschap, stuk gereedschap, werktuig, instrument • Engels tool, Noors tol, IJslands tól • ~ °toei ‘daad, handeling’, °tooien ‘doen; maken’

toem bn., toemig 1 leeg, ledig 2 vrij 3 niet druk, niets doend • Gronings tuimeg, gew. Engels toom, Noors tom, IJslands tómur • in °toemen, mog. eig. ‘beschikbaar, voegbaar’ en ~ °temen¹ ‘voegen, passen’

toemen zw. -de 1 legen, ledigen, leeg laten lopen 2 vrijmaken, bevrijden • gew. Engels toom, teem, Noors tømme, IJslands tæma • van °toem

toemig bn. zie toem

toen o. 1 gift, geschenk • ~ °teugde ‘toekenning’, °twijde ‘toekenning’

toeren zw. -de 1 wachten, blijven 2 moeizaam leven • Fries tuorje, gew. Engels tore, toar, Noors tora, IJslands tóra • ≠ toeren ‘rondgaan’

toet vz. zie toete

toete vz., toet 1 niet verder of langer dan 2 richting • Limburgs toet • hetz. als tot (verbastering), van toe + te (zelf een oude nevenvorm van toe)

toeven zw. -de 1 hoffelijk bejegenen, hartelijk ontvangen, vriendelijk onthalen 2 eer bewijzen, genegenheid betuigen 3 koesteren, verzorgen • Westvlaams toeven • ~ °toef ‘hoffelijke bejegening’, wel hetz. als (ver)toeven ‘(ver)blijven’, anders ~ °taven ‘offer(dier)’

toft v. zie tuft

tok v. zie to²

tokke v. zie to²

tol m./v. tollen 1 tak 2 rond stuk hout, stok 3 blok hout • Frans-Vlaams tolle, Fries tulle, Westfaals toll, tolle, verouderd Duits Zoll • hetz. als tol ‘kegelvormig speelgoed’, in °tollik/°tolk, wel ~ °teuluwen

tolk m. zie tollik

tollen zw. -de, tullen¹ 1 bewegen 2 trekken 3 lokken, verleiden • Fries tolle, tolje, Duits zollen, Engels toll, IJslands tolla, tylla • wel hetz. als °tullen², ~ °tillen ‘bewegen’

tollik m., tolk 1 takje, twijg 2 stokje, met name kleine maatstok, duimstok • gew. Duits Zolch • van °tol + °-ik

tommelen zw. -de zie tommen

tommen zw. -de, tommelen 1 ruilen, verruilen, verwisselen 2 ruilhandel drijven 3 dobbelen, spelen • Haspengouws tommelen • ~ °tuimen, tuimelen

tomst v., tonst 1 gepastheid 2 overeenkomst, verdrag 3 gilde, vereniging • Duits Zunft • van °temen¹ ‘voegen, passen’

tond m. 1 klein bijtbot in de kaak • zeer oude nevenvorm van °taan/tand, in °tons

tongel o. 1 hemellichaam, ster 2 sterrenbeeld • IJslands tungl • mog. eig. ‘wat vast is’ (vgl. vaste ster voor iedere ster behalve de zon) en ~ °tengen ‘vastmaken’, °tijen²/°tingen ‘bijten; vastknijpen’, tang

tongkruid o. 1 kleefkruid (Galium aparine) • mog. van afl. van °tijen²/°tingen ‘bijten, samendrukken; drukken tegen’ + kruid

tons m. tonsen 1 tand, met name hoektand • Gronings toeske, Fries tosk, Engels tusk, gew. tush • van °tond

tonst v. zie tomst

tont v. 1 vod, lap 2 smerig wijf • Gronings tont, gew. Duits Zunzel, Zweeds tönt m. • ~ °tuntelen ‘beweeglijk zijn’

tooien zw. -de, touwen 1 bereiden, maken, doen • hetz. als tooien ‘opsmukken’, touwen ‘leer bereiden’, in voltooien, van °to¹/°touw ‘bereid, gereed’, ~ getouw ‘weeftoestel’, °toei ‘daad, handeling’, °gatuw²/°gate² ‘gebruiksvoorwerp’ (met vroeg beklemtoonde vorm van ge-), °vratuw/°vrate ‘versiersel’ (met vroeg beklemtoonde vorm van ver-)

toom m. 1 kroost, nageslacht, nakomelingschap • Gronings toom, Oostfries tôm, Fries team, Engels team • hetz. als toom ‘leidsel; troep; broedsel’, ~ °tieën/°tiegen ‘trekken; voortbrengen’

toor- 1 voorvoegsel dat gebrekkigheid en moeilijkheid aanduidt • IJslands tor- • in °toortrouw, °toorvond, °toorwaar, mog. ~ turen ‘scherp kijken’ (mits eig. ‘verlangen, tekortkomen’, vgl. Noordhollands tuur ‘verlangen, begeerte’), °tien ‘schade’

toord m. zie tord

toortrouw bn. 1 wantrouwig, argwanend, achterdochtig • van °toor- + trouw

toorvond bn. 1 moeilijk te vinden, slecht vindbaar, i.t.t. oodvond 2 zeldzaam, schaars • van °toor- + vond

toorwaar bn. 1 wantrouwig, argwanend, achterdochtig • van °toor- + °waar³ ‘trouw’

toppen¹ zw. -te 1 instemmen, akkoord gaan: ik top (mee) 2 goedkeuren, aanvaarden, van een voorstel, aanbod, verzoek, huwelijksgegadigde, geschenk, stapel koopwaar • mog. van (duim)top (i.v.m. de oude zede om gelikte duimen samen te drukken bij overeenkomsten), ~ top tw. ‘afgesproken; geweldig’

toppen² zw. -te zie toven

tord m., toord 1 uitwerpsel, drol, keutel 2 uitwerpselen, drek, mest • Vlaams toort, Engels turd • in °torden, °tordewevel ‘mestkever’

torden zw. -de 1 ontlasten, zijn gevoeg doen • Duits zorten • van °tord

tordewevel m., tordwevel 1 mestkever 2 meikever • Veluws torrewever, Noors tordivel • van °tord + wevel ‘kever’, mog. hetz. als tor (mits verbastering)

tordwevel m. zie tordewevel

torgen zw. -de zie torken¹

tork¹ m./v., turk¹ 1 steekmug • Drents törk • van °torken¹

tork² m./v., turk² 1 trekhond 2 soort eg die door een man wordt getrokken • Drents törk, Zeeuws turk • van °trokken/°trukken/°torken²/°turken²

torken¹ zw. -te, turken², torgen 1 steken, prikken 2 prikkelen, ergeren, kwellen • gew. Engels tork, gew. Zweeds torga • ~ °tork¹/turk¹ ‘steekmug’, tergen, mog. ~ troggelen ‘schooien, listig verkrijgen’ (mits voorheen ‘lastigvallen’)

torken² zw. -te zie trokken

tors m. torsen 1 graszode, plag, kluit • Veluws tors • mog. ~ °teren¹ ‘splijten; afrijten’

torven zw. -de 1 slingeren, werpen, gooien • ~ °tarvelen, °terven ‘rollen’, mog. ~ turf

tos m. tossen 1 bosje, pluk 2 graspol 3 wortelkluit • Drents tosse, Twents tos, tosse, tosn, Engels tussock • wel ~ tod ‘lor’, °totten/°todden, anders ~ °tozen ‘trekken, plukken’

totten zw. -te, todden 1 trekken, rukken 2 slepen, sleuren • Gronings tòdden, tòrren, IJslands totta • ~ tod ‘lor’, wel °tos

tout¹ bn. 1 beweeglijk, onvast, los, wankel • Noordfries taalt • ouder tolt, talt, ~ °tout², °touter, °touteren, °telt/°tilt, °tulten, °tillen ‘bewegen’

tout² m./v. 1 vod, lap, loshangend stuk goed 2 vrouw van lichte zeden, lichtekooi, slons, slet • Gronings taalt, talt, tolt, Drents tolt, tolte • ~ °tout¹

touter m. 1 beving, huivering 2 schommel, ew. °telt, °tilt • Drents tolter • ouder tolter, talter, ~ °tout¹, °touteren, °telt/°tilt

touteren zw. -de 1 beven, huiveren 2 wankelen, wiebelen, waggelen 3 schommelen • Drents taltern, toltern, gew. Engels tolter • ~ °tout¹, °touter, °tulten, °tillen

touw bn. zie to¹

touwen zw. -de zie tooien

toven zw. -de, tobben, toppen² 1 trekken, slepen 2 kwellen 3 bedriegen • Gronings tòbben, tòppen, Limburgs tuppen, Duits zupfen • hetz. als tobben ‘vol zorg zijn’, wel ~ °tover², toveren

tover¹ m. 1 tobbe, kuip, vat • Oostfaals tôwer, Duits Zuber • wel van nevenvorm van twee + afl. van °beren¹/baren ‘dragen’ i.v.m. twee handvatten

tover² o. 1 toverkracht 2 tovermiddel • Duits Zauber, gew. Engels tiver, teever, Noors tauver, IJslands töfur • in toveren, wel eig. ‘list, kunstgreep’ en ~ °toven ‘trekken; bedriegen’

tover³ m. 1 bedrijver van toverkunst, hekserij • samentrekking van toverer, oude nevenvorm van °toveraar/tovenaar, in °molkentover

toveraar m. 1 bedrijver van toverkunst, hekserij • hetz. als tovenaar (verbastering), oude nevenvorm van °tover³ (samentrekking van toverer)

tozen zw. -de 1 plukken, trekken 2 uitpluizen, van oneffenheden en klit ontdoen • IJslands tosa • ~ °tuizen, mog. ~ °tos ‘bosje, pluk’

tra v. zie trade

traaf v. zie trave

traam m. zie tram

traap v. zie trap

trade v., tra 1 vertrapping, voetspoor, spoor 2 plek waar vee geweid mag worden 3 pad, weg, baan, gang 4 richting, koers 5 levenswandel, gedrag • Westvlaams tra, Veluws tra, Twents troa, Zwitsers Tratt, Engels trade, gew. Noors trod, IJslands tröð • ~ treden, trede, °trod/°trode/°tro

traf o. traven 1 doek 2 tent, ew. °teld/°telde, °leder/°leer • IJslands traf • ~ °trave/°traaf, °trevel¹

tram m., traam 1 balk 2 lat, stok 3 handvat • Westvlaams trame, traam • ~ treem ‘steunbalk’, °tremmen, °trom

trampelen zw. -de 1 trappelen • Twents traampeln, Engels trample • van °trampen

trampen zw. -te 1 stampen 2 trappen, schoppen • Vlaams trampen, Engels tramp • in °trampelen, ~ trappen

trantel bn. 1 fier, trots • van °tranten

trantelen zw. -de zie tranten

tranten zw. -te, trantelen 1 op zijn gemak of langzaam rondlopen, wandelen 2 zich aarzelend voortbewegen 3 aarzelen, talmen, beuzelen • Westvlaams tranten, gew. Engels trantle • ~ °trantel ‘fier, trots’, °trinden ‘rondgaan’

trap v. trappen, traap 1 val, valstrik, vangnet, klem • Westvlaams trape, Zwols trappe, Drents trap, Engels trap • in betrappen (vroeger ook betrapen)

trassen zw. -te 1 rondgaan, slenteren 2 door de modder lopen • Duits tratschen, Noors traske • wel ~ treden

trave v., traaf 1 zoom, boord • Noors trave • ~ °traf, °trevel¹

tredeling m. 1 steentje o.i.d. onder de voet of in de schoen

treeg m. 1 kommer, smart, treurnis, verdriet, ontmoediging • van °tregen

treek m. 1 list, kunstgreep 2 gemene streek 3 laakbare of twijfelachtige handeling, handelswijze • van °treken

tregen st. trag, h. getregen 1 vertragen, ontmoedigen, deprimeren, treurig maken: laat niets u tregen • ~ °treeg, traag

treken st. trak, h. getroken 1 trekken 2 verplaatsen, veranderen 3 talmen, dralen 4 bedriegelijk handelen • Zwitsers trëche • oude nevenvorm van trekken, in °treker, ~ °treek, °trokken/°trukken/°torken²/°turken²

treker m. 1 bedrieger, valsaard • van °treken

tremen st. tram, h. getromen 1 lopen, treden • ~ treem ‘laddersport’, treden

tremmen zw. -de 1 vast maken, bevestigen, ew. °trummen 2 versterken, ew. °trummen • ~ °tram, treem, °trom

tremse v. zie tremse

tremse v., trems 1 korenbloem (Centaurea cyanus): zo blauw als een tremse • Drents tremse, trems, Twents tremse, trems, Westfaals triəmse, Oostfaals trëmse, Bremens tremisse

trend m. 1 rondte, omtrek • in omtrent, ~ °trinden

trendel m. 1 rond voorwerp 2 bol 3 schijf 4 pannenkoek • Westvlaams trendel, Engels trendle • ~ °trinden ‘rondgaan’

trenden zw. -de 1 doen rondgaan, doen ronddraaien 2 doen rollen • Engels trend • ~ °trinden ‘rondgaan’

treugel m. 1 kornoelje (Cornus) 2 rode kornoelje (Cornus sanguinea) • Duits Hartriegel (ouder Harttrügel), Frans troène, gew. trouille (ontleend aan het Germaans) • ~ trog, °trie ‘hout; boom’, °tare¹/°taar¹ ‘hout; boom’

trevel¹ m. 1 lap, doek • IJslands trefil • ~ °trave/°traaf, °traf

trevel² m. 1 trede, voetafdruk, spoor • Westvlaams trevel • van °treven

treven st. traf, h., is getreven 1 treden, stappen • Zeeuws trevelen, gew. Engels treave, trave • ~ °trevel², trappen, trap

trie o. trieën 1 hout 2 boom • gew. Westvlaams trie (in herentrie ‘haagbeuk’), Brabants teer (verbastering, in herrenteer ‘haagbeuk’), Engels tree, Noors tre, IJslands tré • zeer oude nevenvorm van °tare¹/°taar¹ ‘hout; boom’, in °wargtrie ‘galg’, mog. in Triolo (ouder Treola, Nord), ~ °teruw/teer, °terwe, °trooi, trog, °treugel, °truis, °truwen, wel ~ trouw, troost ‘steun, bemoediging’, °troost ‘stevig, betrouwbaar’, mog. ~ tros ‘bundel vruchten’ en/of °teren¹ ‘verhouwen’, vgl. °-der³/°-ter³

trijzelen zw. -de 1 draaien 2 tollen 3 beven, sidderen 4 wankelen, waggelen, wiebelen • Gronings triezeln • ~ °trillen

trind bn. 1 rond • Noors trinn • van °trinden ‘rondgaan’

trinde m. 1 bal, bol • van °trind ‘rond’

trinden st. trond, is getronden 1 rondgaan, ronddraaien 2 rollen • ~ °trind ‘rond’, °trinde ‘bal’, °trendel ‘wiel’, °trenden ‘doen rondgaan’, °trend ‘rondte’, °tranten ‘wandelen’, trant ‘wijze’, °trunten ‘aarzelen’, wel ~ treden

trinnen st. tron, h. getronnen, tarnen 1 zich afscheiden, zich losmaken 2 ontrouw worden, zich onttrekken aan dienst • ~ tornen, °teren¹ ‘splijten’

tro v. zie trod

trocht bn. 1 duidelijk zichtbaar 2 helder, klaar, licht 3 stralend, schitterend, glanzend, glorieus • ~ °teren² ‘zien’, °tergen ‘laten zien’

trod o. troden, trode, tro 1 vertrapping, voetspoor, spoor • Duits Trotte, Engels trod, gew. Noors trod • ~ treden, trede, °trade/°tra, °trotten/°troden

trode v. zie trod

troden zw. -de

troed o., troede, troeder, troer 1 spar, paal, stang • mog. Gronings trouer ‘buut bij tikspel’, verouderd Duits Truder, Trudel, gew. Noors trod, troda, IJslands tróð, tróða • mog. ~ °teren¹ ‘splijten; afrijten’, °trie ‘hout; boom’

troede v. zie troed

troeder v./o. zie troed

troer v./o. zie troed

trokken zw. -te, trukken, torken², turken² 1 trekken, slepen 2 gaan, zich begeven • ~ °treken/trekken, °tork¹/°turk¹

trol v. trollen zie trul

trollen zw. -de zie trullen

trom bn. 1 vast, ferm, stevig, sterk • in °trummen, ~ °tram, treem, °tremmen

trooi o. 1 houten bak of blad • Engels tray, gew. Zweeds trö, IJslands treyja • ~ °trie ‘boom’, °tare¹/°taar¹ ‘hout; boom’

troost bn. 1 betrouwbaar, stevig • ~ troost ‘steun, bemoediging’, troosten, trouw ‘vertrouwd’, wel ~ °trie ‘hout; boom’, °tare¹/°taar¹ ‘hout; boom’

trotten zw. -te, troden 1 stevig lopen • Engels trot, Faeröers troða • ~ treden, °trod

trouweloge m., trouwlog 1 verrader 2 iemand die tekortschiet in trouw aan zijn leider • van trouw + afl. van liegen, vgl. °waarloge/°warlog

trouwlog m. -logen zie trouweloge

truid m. 1 jongleur 2 acteur 3 nar, clown • IJslands trúður

truis m. truizen 1 boomafval, gevallen takken, twijgen en bladeren, te gebruiken als brandstof 2 bundel, bos 3 tros, bundel vruchten • Westvlaams truis, Gronings troest, gew. Engels trouse • verhaspeld met °druis¹ ‘tros, bundel vruchten’, ~ °trie ‘hout; boom’, °tare¹/°taar¹ ‘hout; boom’, mog. ~ tros

trukken zw. -te zie trokken

trul v. trullen, trol 1 domme meid 2 lichtekooi • Drents trulle, gew. Engels troll • ~ troel, troela, wel ~ trol ‘boosaardig gedrocht’, °trullen/°trollen

trullen zw. -de, trollen 1 (doen) rollen, rollend (doen) verplaatsen 2 talmen, treuzelen 3 tuimelen, vallen 4 gooien, werpen 5 misleiden, voor de gek houden, beetnemen, ew. bedotten, foppen, °goken, °guigen • Antwerps trullen, Hagelands trullen, Fries trulle, trolje, gew. Engels troll • ~ °trul/°trol, wel ~ trol ‘boosaardig gedrocht’, mog. ~ treuzelen

trummen zw. -de 1 vast maken, bevestigen, ew. °tremmen 2 versterken, ew. °tremmen • Engels trim • van °trom ‘vast’

truntelen zw. -de zie trunten

trunten zw. -te, truntelen 1 aarzelen, talmen, beuzelen • ~ °trinden ‘rondgaan’

truwen bn. 1 houten, van hout 2 boomachtig, als een boom 3 hard, sterk, duurzaam • Noors treen • van °trie ‘hout; boom’

tuft v., toft 1 grondvest, fundament, fundering • Noors tuft, tomt, IJslands tóft • ouder tumft, van nevenvorm van °tam ‘huis’ + afl. van °veten ‘treden’

tuider¹ o. zie tieder

tuider² o. 1 kroost, nageslacht 2 spruiten, vruchten • mog. hetz. als °tieder/°tuider¹/tuier ‘touw ter vastbinding’

tuik¹ bn. 1 schrander, slim, listig 2 vlug, vaardig 3 net, proper, zindelijk 4 flink, zwaar, erg • Gronings toek, Fries tûk • ~ tuk ‘begerig’, °tieën/°tiegen ‘trekken; leiden’

tuik² v. zie to²

tuimen zw. -de 1 draaien, springen, vallen • ~ tuimelen, °tommen/°tommelen

tuin o./m. 1 heining, omheining, afscheiding, haag, heg, hek, tenen vlechtwerk: een tuin om de boomgaard 2 omheinde ruimte • Westvlaams tuin, Drents toen, Duits Zaun, Engels town, Noors tun, IJslands tún • hetz. als tuin ‘gaarde’ (oneig.), ~ tui, tuien, tuil, touw, °tieder/°tuider¹/tuier, mog. ~ Tienen (Vlaams-Brabant)

tuinen zw. -de 1 schaden, leed doen, kwaad doen 2 betoveren, beheksen • Fries tsjoene, gew. Engels teen, Noors tjone, IJslands týna • van °tien ‘schade’

tuinrede¹ v. 1 vrouwelijke boze geest • mog. hetz. als °tuinrede², van °tuin ‘heining, haag’ (vgl. °hagetis/heks) + afl. van rijden (volgens het volksgeloof ook gedaan door beklemmende nachtgeesten, waarvoor zie °mare¹/°maar⁶)

tuinrede² v. 1 kleefkruid (Galium aparine), een kruid dat ook tegen hagen opklimt • Drents toenrit, Westfaals tûnrîde, tûnrîe, tûnrigge, Oostfaals tûnrîe, tûnrê, Holsteins tuunreed • mog. hetz. als °tuinrede¹, van °tuin ‘heining, haag’ + mog. afl. van rijden

tuisen zw. -te 1 ruilen, verruilen, verwisselen 2 ruilhandel drijven 3 een kansspel spelen, gokken, dobbelen 4 beetnemen, bedriegen • Westvlaams tuischen, Drents toesken, Fries tyskje, Duits tauschen (met gew. t- i.p.v. Hoogduitse z-)

tuizen zw. -de 1 rukken, in de war brengen • Duits zausen • ~ °tozen

tulg bn., bw. 1 stevig, vast, standvastig 2 in hoge mate, zeer, erg • in °tulgen, wel ~ talg, anders mog. eig. ‘langdurig’ en ~ lang

tulgen zw. -de 1 vastmaken, bevestigen 2 versterken • van °tulg

tullen¹ zw. -de zie tollen

tullen² zw. -de 1 veel drinken 2 zuigen, sabbelen • Gelders-Overijssels tullen, Mecklenburgs tüllen, gew. Duits zullen, züllen • wel hetz. als °tollen/°tullen¹ ‘bewegen; trekken’ (vgl. trekken, voorheen ook ‘drinken; zuigen’, teug ‘slok’, voorheen ‘trek’)

tulten zw. -te 1 beweeglijk zijn 2 onzeker lopen 3 kantelen • Engels tilt, Noors tylta, Zweeds tulta • ~ °tout¹ ‘onvast’ (ouder tolt, talt), °tillen ‘bewegen’

tuntelen zw. -de 1 beweeglijk zijn, heen en weer gaan 2 beuzelen, peuteren, knutselen 3 treuzelen, talmen • Westfries tuntelen, Drents tunteln, gew. Duits zunzeln, zünzeln • ~ °tont ‘vod, lap’, °twantelen ‘weifelen’, °twint ‘oogwenk’

turk¹ m./v. zie tork¹

turk² m./v. zie tork²

turken¹ zw. -te zie torken¹

turken² zw. -te zie trokken

tussen zw. -te 1 ontvlammen, ontbranden 2 branden, in brand staan • mog. ~ °tinden/°tinnen ‘ontvlammen’

tuw¹ m., tij¹ 1 god, godheid, hemelse oergeest, ew. °ans • hetz. als °Tuw²/°Tij², mog. in °tijdelbast/°tijbast, Tijum (ouder Tihem, Groningen), ~ °tijn ‘dag(licht)’, wel ~ °tier¹ ‘glanzend’, °tier² ‘glans; glorie’

Tuw² m., Tij² 1 God, Vader Hemel, Heer van Licht en Recht, de oorspronkelijke Hoge God in het Germaanse volksgeloof, ew. °Dijs/°Dings • Fries Tij (in tiisdei), Engels Tue (in Tuesday), Noors Ty, IJslands Týr • bijzonder gebruik van °tuw¹/°tij¹, in °Tuwsdag/°Tijsdag, mog. in Tisbeek (ouder Tijsbeke, Tysbeke, Belgisch-Limburg), Tisselt (ouder Tysselt, Tieselt, Antwerpen), Tusseler (ouder Tuetsloe, Gelderland), Tusveld (ouder Tuesveld, Overijssel), Tuwinga (Groningen)

Tuwsdag m., Tijsdag 1 dag van Tuw, ew. °Dijsendag/°Dingsendag/dinsdag • Fries tiisdei, Zwitsers Zīstag, Zīstig, Engels Tuesday, Noors tysdag, tirsdag • van de tweede naamval van °Tuw²/°Tij² + dag

twa telw., to³ 1 vrouwelijke onderwerpsvorm van twee 2 vrouwelijke lijdende vorm van twee • twee is eigenlijk de onzijdige onderwerps- en lijdende vorm; in °twalif/twaalf, ~ °tween, °tweer

twaar bw. zie tewaren

twachten zw. -te 1 planten 2 verzorgen, koesteren • Haspengouws twachten • wel ~ °twingen ‘knijpen, drukken’, °twengen ‘knijpen, drukken’, vgl. brachten bij brengen

twalif telw. 1 twee en tien • hetz. als twaalf (samentrekking), van °twa + afl. van °lijven ‘kleven; voortgaan te zijn’ (vgl. °eenlif/elf)

twantelen zw. -de 1 weifelen, onzeker zijn • ~ °tuntelen ‘beweeglijk zijn’

twaren bw. zie tewaren

tweelicht o. zie twijlicht

tween telw. 1 mannelijke onderwerpsvorm van twee 2 mannelijke lijdende vorm van twee 3 meewerkende vorm van twee • Oostfries twêne, Engels twain • twee is eigenlijk de onzijdige onderwerps- en lijdende vorm, in °tweentig/°twentig/twintig, ~ °tweer, °twa

tweentig telw., twentig 1 twee maal tien • hetz. als twintig (verbastering), van °tween + °teeg¹/-tig

tweer telw. 1 bezittelijke vorm van twee • ~ °tween, °twa

twees bw. 1 tweemaal, andermaal • ~ twee

twei bn. zie tweide

tweide bn., twei 1 half 2 tweederde • ~ twee

twek m. twekken zie twik

twengen zw. -de 1 knijpen, knellen 2 drukken, persen 3 met geweld insluiten • ~ °twingen, wel ~ °twachten ‘planten; koesteren’, vgl. brachten bij brengen

twentig telw. zie tweentig

tweter m./v. -en, -s 1 tweeslachtige, hermafrodiet • Westfaals twiəte, twitter, Duits Zwitter, gew. Zweeds tvätorna, IJslands tvítóli m., tvítóla v. (o.i.v. tól ‘werktuig; geslachtsdeel’) • van vorm van twee + mog. afl. van °teren¹ ‘splijten’

twie m./o., twij² 1 verdeeldheid, onenigheid, geschil 2 ongewisse, onduidelijkheid: zonder twij gewis, duidelijk • ~ °twieën/°twijen², twee, °twist¹, twijfel

twieën zw. -de, twijen² 1 verdeeld zijn, onenig zijn, geschillen • ~ °twie/°twij², twee, °twist¹, twijfel

twij¹ v. 1 vinkachtige • in °dijsteltwij/°disteltwij, °lijntwij, van °twijen¹/°twijgen

twij² m./o. zie twie

twij³ bw. 1 waarom, om wat, om welke reden • van te + °wij³ ‘waarom’

twijde v. 1 toekenning, inwilliging, gunning • zeer oude nevenvorm van °teugde, in °twijden, ~ °toen ‘geschenk’

twijden zw. -de 1 toekennen, inwilligen, verhoren, gunnen: een bede twijden • van °twijde

twijen¹ zw. -de, twijgen 1 plukken 2 afeten • ~ °twij¹, °twikken/°twiggen

twijen² zw. -de zie twieën

twijgen zw. -de zie twijen¹

twijlicht o., tweelicht 1 schemering • Drents twielicht, Zaans tweelicht, Fries twiljocht, Engels twilight

twijn bn. 1 tweevoudig, dubbel • ~ twijn/tweern ‘gedubbeld garen’, twee, °twin¹, °twijzel¹, °twis¹, °twist¹, vgl. °drijn

twijzel¹ bn. 1 gevorkt 2 tweevoudig, dubbel • ~ twee, °twis¹, °twijn

twijzel² v. 1 gevorkte tak, vertakking 2 splitsing, tweesprong • Fries Twizel (oordnaam) • van °twijzel¹

twiggen zw. -de zie twikken

twik m. twikken, twek 1 twijg • Duits Zweck • oude nevenvorm van twijg, in Twekkelo (Overijssel)

twikken zw. -te, twiggen 1 trekken, rukken 2 plukken • Oostfries twikken, Duits zwicken, Engels twitch, gew. twick, twig • ~ °twijen¹/°twijgen

twilling m. zie twinling

twin¹ bn. 1 tweevoudig, dubbel • Engels twin • ~ °twin², °twinling/°twilling/tweeling, °twijn, twee

twin² m. twinnen 1 kind met broer of zus uit dezelfde dracht 2 tweevoudige vrucht • Engels twin • van °twin¹, ~ °twinling/°twilling/tweeling

twingen st. twong, h. getwongen 1 knijpen 2 drukken • ~ °twengen ‘knijpen; drukken’, wel ~ °twachten ‘planten; koesteren’, vgl. brachten bij brengen

twink m. 1 oogwenk, oogopslag, ogenblik 2 kleinigheid: niet een twink niets, zo goed als niets • Engels twink • ~ °twinken/twinkelen

twinken zw. -te 1 knipperen met de ogen • Duits zwinkern (ouder zwinken), Engels twink • hetz. als twinkelen ‘schitteren, fonkelen’ (verlenging), ~ °twink

twinling m., twilling 1 kind met broer of zus uit dezelfde dracht • Noordbrabants twilling, Fries twilling, Duits Zwilling, gew. Engels twinling, Noors tvilling, gew. tvinnling • hetz. als tweeling (aangepast aan twee), van °twin¹ of °twin² + -ling

twint m. 1 oogwenk, oogopslag, ogenblik 2 kleinigheid: niet een twink niets, zo goed als niets • ~ °tuntelen ‘beweeglijk zijn’

twis¹ bn. 1 tweevoudig, dubbel • in °intwissen/intussen, °ondertwissen/ondertussen ‘te midden van beide’, ~ twee, °twijzel¹, °twijn, twijn/tweern ‘gedubbeld garen’, °twist¹

Twis² zie Twist²

twissen vz. 1 te midden van beide 2 te midden van • verouderd Zaans twisken, Oostfaals twischen, Duits zwischen, Engels twixt, betwixt • hetz. als tussen (verbastering), verkorting van °intwissen/intussen, °ondertwissen/ondertussen

twist¹ m. 1 tweeheid 2 vertakking • hetz. als twist ‘tweespalt, verdeeldheid, onenigheid’ en twist ‘streng garen’, ~ °Twist²/Twis², °twis¹, twee

Twist² m., Twis² 1 het oorspronkelijke oerwezen volgens het Germaanse volksgeloof, ew. °Jeum • ~ van °twist¹ of °twis¹

twitteren zw. -de 1 twinkelend schitteren 2 schetterend zingen, van vogels • Duits zwitzern, Engels twitter

A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Toelichting