Ieder jaar geeft de Sociale Verzekeringsbank, de instelling verantwoordelijk voor de uitkering van de kinderbijslag, een lijst uit van de populairste kindernamen in Nederland. Bij beschouwing van deze lijst hoeft men geen naamkundige te zijn om te zien dat de hedendaagse Nederlandse namenschat een onsamenhangend allegaartje is, een vormloze, bijeengeleende warboel van namen, vol met klanken die vloeken met de gewone Nederlandse taal.
Weinig dingen zijn zo ontzettend Nederlands als de stroopwafel. De stroopwafel mag zich voor menig buitenlander meten met de molen en de klomp, zodat er op Schiphol velen duiten worden neergelegd voor vele stroopwafels in Delfts blauwe blikken, die vervolgens naar alle windrichtingen vliegen. Voor Nederlanders zelf is deze geruite versnapering in zekere zin de belangrijkste van de drie, want alledaagser dan molens en klompen.
In zijn strijd tegen taalverloedering zal de schrijver gekleurd glas niet aanzien voor een helder venster. Al spreekt rond hem heel de wereld onbedoeld in zinnebeelden, hijzelf houdt zijn ogen wijd geopend voor de stilzwijgende metaforen die onze blik verkleuren.
Zo schreef de Britse kunstcriticus Walter Pater in zijn Essay on Style (1889). Ook meer dan een eeuw later staan de kranten en boeken nog vol met argeloos gebruikte beeldspraak, en niet alleen in literatuur, maar ook, of juist, in teksten die pretenderen een nuchtere weergave van de werkelijkheid te geven. Gedachteloos worden metaforen doorgegeven die niet alleen ons denken sturen, maar zelfs – zoals Lakoff en Johnson aantoonden in Metaphors We Live By (1980) – ons handelen kunnen bepalen.
Lang heb ik gedacht dat het eigenlijk vreemd is om een enkel woord ‘mooi’ of ‘lelijk’ te vinden. Zijn woorden immers niet als muzieknoten die pas betekenis krijgen wanneer ze samengeweven worden tot zinnen en verhalen als tot melodieën en akkoorden? Maar wellicht gaat dit niet altijd op. Alsof de duvel zelf ermee speelde, werd ik onlangs op één dag driemaal geconfronteerd met een woord waarvan ik dacht dat het reeds lang verbannen was naar een afgelegen, verlaten Elba van de Nederlandse taal. Kennelijk echter is deze kleine banneling even sluw en vindingrijk als ooit de Kleine Keizer was.
Groot werd hun kennis en hun kunnen; doch groter nog was hun dorst naar meer kennis, en in vele dingen overtroffen zij aldra hun onderwijzers. Zij waren veranderlijk in spraak, want zij hadden grote liefde voor woorden, en zochten immer te vinden namen voeglijker voor alle dingen die zij kenden of zich voorstelden.
(Over de Noldor, Hoge Elven in The Silmarillion van J.R.R. Tolkien.)
Waar ik dacht dat de zoetgeurende Zefier en witgelokte Boreas zich, vluchtend voor de nieuwe wetenschap, ontgoocheld teruggetrokken hadden in hun grotten, word ik dezer dagen steeds vaker herinnerd aan de oude windgoden. Hun verre dochters roeren zich immers aan de overzijde van de oceaan: enkele jaren na Katrina teistert nu haar meedogenloze zuster Irene de oostkust van de Verenigde Staten, waar ze woedend door de straten stormt en in haar razernij mens en natuur ontwortelt.
Al geloven we in dit nuchtere tijdperk der 
wetenschap niet meer in bezielde stormen, in onze taal zo niet in onze gedachten leeft nog immer de herinnering aan de vaarne goden van de wind. Zo bestaat het veelgebezigde orkaan Irene oorspronkelijk niet uit één, maar uit twee eigennamen. Orkaan is namelijk in de zestiende eeuw door Spaanse kolonisten aan een plaatselijke Caraïbische godheid ontleend; deze Hunrakan of God-Met-Eén-Been werd vernoemd naar het ‘eenbenige’ sterrenbeeld van de Grote Beer, dat in het orkaanseizoen helder aan de hemel verscheen.
Om ongemakkelijke misverstanden direct in de kiem te smoren: sjwa beduidt hier niet de manier waarop leipe matties elkaar na een paar tjonkels in de hood begroeten, noch mijn favoriete couscousgerecht bij de plaatselijke Marokkaan. Het gaat om een klank die we gebruiken als we even niets te zeggen weten (uh) maar ook in tal van eenlettergrepige woorden (te, de, me, je, ze, etc.) en voor-/achtervoegsels (ge-, –en, –je, etc.). Van alle klinkers kost het produceren van een sjwa wel het minste moeite; een normaal gebouwd mens hoeft slecht zijn mond ontspannen te openen, de stembanden wat te laten trillen, en uit te ademen.
‘Dichters zijn de officieuze wetgevers van de wereld,’ zo beweerde de Engelse hogepriester van de Romantiek P.B. Shelley eens. Zij geven immers onze woorden betekenis en daarmee onze wereld inhoud. De laatste tijd begin ik steeds meer te twijfelen of Shelleys lijfspreuk op onze tijd nog wel toepasbaar is.
Zo was ik laatst – vraag me niet waarom – op zoek naar een Amsterdamse winkel waar men hardloopschoenen verkoopt. Mijn zoektocht strandde echter al gauw, en het duurde enige tijd voor ik ontdekte waar ik de mist in ging. Tot mijn groeiende verbazing kwam ik erachter dat ik niet op het vooroorlogse hardloopschoenen moest zoeken – maar op runningschoenen.
Was er een prijs voor het meest veelzijdige leesteken, dan zou het liggende streepje zonder aarzelen mijn stem krijgen. Waar de regels rond andere leestekens tamelijk eenduidig zijn, hoef je bij gebruik van een – nooit bang te zijn dat je onverhoopt grammaticale gruwels als kommasplitsingen of onvolledige zinnen tot leven wekt. Reden te meer om na de puntkomma ook voor dit leesteken een lans te breken – voorlopig figuurlijk, al weet je het maar nooit in deze roerige tijden.
Hoewel de strijd met Vader Oceaan inmiddels in ons voordeel beslist lijkt, wordt ons land de laatste jaren geteisterd door een toenemend aantal tsunami’s. Na de grote watterrampen in het Verre Oosten volgden recentelijk behalve een tsunami van obesitas, ook tsunami’s van bananen en goedkoop buitenlands bier, alsmede van omvallende bedrijven, hangmatspinnen, meeuwen, en zelfs voorkeursstemmen. Gelukkig hadden onze politici zich goed voorbereid op al dit natuurgeweld. Zo las ik onlangs dat de toch weinig sportief ogende Rita Verdonk behendig meesurft op een tsunami van xenofoob gewauwel (daar kunnen onze aziatische lotgenoten nog wat van leren), en van een tweede politica schrijft men zelfs dat ze keihard (!) meesurft op een tsunami van Europese massahysterie. Het moge duidelijk zijn: aan massahysterie geen gebrek.
In een verloren ogenblik hoorde ik onlangs een mij onbekend persoon – vast een Bekende Nederlander – in een praatprogramma vertellen over de ‘leuke gedichtjes’ die hij geschreven had. In gedachten probeerde ik me, overigens zonder veel succes, voor te stellen hoe een Engelse gast dit gezegd zou hebben. ‘Nice little poems’ was mijn beste maar weinig bevredigende gooi: ik geloof niet dat ik dit daadwerkelijk ooit gehoord heb.
Taaldacht 